Palet van wereldwijde theologie
[Recensie] In dit boek zijn de 90 belangrijkste theologen bij elkaar gebracht, gekozen door de auteurs Marcel Poorthuis en Wilken Veen. Zij hebben hierbij de medewerking gehad van internationale theologen die ieder één van de 90 theologen hebben behandeld. Medewerkers zijn onder andere Martien Brinkman, die dit jaar het boek Hoe mijn God veranderde publiceerde, Stefan Paas die God bewijzen schreef, Rinse Reeling Brouwer auteur van Bijbelse theologie in de praktijk en Theo Witvliet die het boek Kwaliteit van leven, over het humanisme van Martin Buber, schreef.
Opzet en leidraad van het boek
De moderne theologen bestaat uit twee delen. In het eerste deel worden hoofdstromingen in met name de christelijke religie besproken maar er is ook gekozen voor Jodendom en Islam die hieraan verwant zijn. In dit deel komen Anglicaanse, Rooms Katholieke, Protestantse, Oosters-orthodoxe, Joodse en Islamitische theologie ter sprake. Na een algemene inleiding is er bij iedere stroming een aantal vertegenwoordigers. Bij iedere besproken theoloog is er een korte levensloop en overzicht van theologische activiteiten en belangrijkste publicaties. Daarna volgt een uitvoerig citaat uit zijn of haar werk zodat de lezer zelf een indruk krijgt van de desbetreffende theoloog.
In deel 2 komen meer specifieke stromingen als feminisme, black theology, Afrikaanse, Aziatische en Midden-Oosten theologie ter sprake. De opzet is het dezelfde: eerst een algemene inleiding, daarna wordt steeds een aantal theologen op dezelfde wijze als in deel 1 gepresenteerd. De lijst van hun publicaties is niet volledig en niet alle in het Nederlands vertaalde titels worden hier genoemd.
Leidend motief in dit boek is dat de vraag naar God tegelijk de vraag naar de mens is. De titel van dit boek De moderne theologen zou kunnen suggereren dat het om eigentijdse vrijzinnige theologen gaat maar het criterium is dat het theologen zijn die de laatste 40 jaar actief zijn (geweest). Dit boek is een vervolg op 25 eeuwen theologie van Laurens ten Kate en Marcel Poorthuis dat in 2017 verscheen.
In de historisch-culturele inleiding wordt de toenemende contextualisering van de theologie besproken. Deze valt op in deel 2: theologie wordt beïnvloed door de actuele maatschappelijke en politieke situatie van het land waarin de theoloog woont. Theologie is dan geëngageerd en heeft een hoge mate van menselijke relevantie. Het voorwoord eindigt met een wens, een hoopgevende gedachte: “Niet theologie als systeembouw, of als dictaat van bovenaf, maar theologie als communicatie in een wereldwijde kring waarvan niemand is uitgesloten, zal de toekomst bepalen” (p. 33).
Een aantal theologen
Inspirerend is de gedachte van Erik Borgman, die onder het hoofdstuk “Rooms-katholieke theologen na Vaticanum II” wordt besproken. Hij refereert aan het verhaal waar Jezus in de synagoge van Nazareth op verzet stuit. Jezus gaat dan niet het debat aan maar gaat letterlijk ‘zijns weegs’ en verlaat tussen de mensen door het dorp. De woorden ‘zijn weegs’ ziet Erik Borgman als onze inspiratiebron en opdracht om ook vandaag actief te handelen en keuzen te maken.
In ditzelfde hoofdstuk komt ook Hans Küng ter sprake, voormalig hoogleraar in Tübingen, die kritisch stond tegenover de R.K. kerk. In het tekstcitaat uit het boek ‘Wat ik geloof’ ziet Küng humaniteit als leidend principe voor de mensheid, “… een mondiaal ethos, zoals dat bepaald en verwoord werd in een verklaring van het Parlement van Wereldreligies in Chicago in 1993” (p. 114).
Onder de protestantse theologen bevindt zich de Amerikaanse Stanley Hauerwas die “Een robuuste kerk” publiceerde. Hij staat kritisch tegenover de kerken en predikers wier theologie louter de Amerikaanse welvaart en het persoonlijk welzijn van mensen bevestigt. De protestantse Tim Keller van de boeken “Centrumkerk” en “In alle redelijkheid” stichtte een presbyteriaanse kerk in New York.
Ook komt hier de Nederlandse theoloog Harry Kuitert ter sprake. Begonnen als gereformeerd predikant werd hij hoogleraar aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hij werd bekend door de uitspraak dat ‘alle spreken over Boven van beneden komt, ook de uitspraak dat iets van Boven komt’. In 1992 publiceerde hij “Het algemeen betwijfeld christelijk geloof”. In de boeken die daarna verschenen won zijn rationele benadering het steeds meer van zijn theologisch denken met uiteindelijk een open transcendente benadering die kort kan worden samengevat als ‘eerst waren er mensen en toen God’.
Bij de Joodse theologen komt Jonathan Sacks ter sprake. De slotwoorden van het citaat uit “De gebroken wereld heel maken” typeren zijn visie: “Wij zijn het, wij alleen, die het kwaad in het menselijke hart kunnen verslaan. God wil dit niet, kan dit niet voor ons doen, evenmin als ouders voor hun volwassen kind. Maar Hij heeft ons gemaakt. Hij heeft in ons geloofd en heeft ons zijn woord gegeven om ons de weg te wijzen. Een andere weg is er niet” (p. 297).
Onder de Afrikaanse theologen is Desmond Tutu, bekend van zijn strijd tegen de apartheid in Zuid-Afrika. Hij was voorzitter van de commissie voor waarheid en verzoening. De uittocht van het volk Israel uit Egypte als Gods bevrijdende daad op weg naar een eigen land, de christelijke hoop en Gods mededogen zijn belangrijke elementen in zijn theologie. Samen met zijn dochter Mpho schreef hij “Het boek van vergeving”.
Het hoofdstuk “Bijbelse hermeneutische theologie” klinkt voor een buitenstaander wellicht niet erg aantrekkelijk maar hier komt de originele theoloog Eugen Drewermann naar voren. Hij benadert de bijbel vanuit de dieptepsychologie en dat leidt tot een geheel eigen uitleg met andere accenten waarin de symboliek van bijbelse verhalen een grote rol speelt. Anselm Grün, een Duitse monnik die vele boeken schrijft, is door hem beïnvloed. Hij vindt het belangrijk dat de mens door religie tot groei komt en zichzelf (her)vindt. Ook de Amsterdamse ds. Nico ter Linden, die de serie “Het verhaal gaat” schreef, heeft een sterk psychologisch getinte benadering van bijbelse verhalen.
Onder de Angelsaksische theologen is Alister McGrath bekend. Van oorsprong scheikundige zoekt hij in zijn werk naar de relatie tussen theologie en natuurwetenschappen. Hij publiceerde “Christelijke theologie” en “Het raadsel van God”.
Terugblik
De moderne theologen is een boeiende staalkaart van hedendaagse theologiseren overal in onze wereld. Bewust is er gezocht naar een universele insteek, de tijd dat theologie vooral een westerse aangelegenheid was, is immers voorbij. De hier besproken theologen vertegenwoordigen alle werelddelen en vele vormen van religie. Het zijn vooral de grensverleggende, zoekende theologen die hier naar voren komen. Meer traditionele en evangelicale stromingen komen in dit boek niet aan de orde, behalve Tim Keller die hier enigszins toe gerekend kan worden.
In al hun onderlinge verscheidenheid zijn deze mensen op zoek naar de actuele zeggingskracht van geloof voor mensen in onze tijd. Ieder legt daarin duidelijk zijn of haar eigen accenten maar is wel religieus geïnspireerd om iets aan mensen over te brengen en wil hen graag bezielende inspiratie voor het leven meegeven.
Marcel Poorthuis is emeritus hoogleraar interreligieuze dialoog aan de universiteit van Tilburg. Wilken Veen is emeritus predikant van de Protestantse Kerk in Amsterdam.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
