Jeetje! Onthutsend, verbijsterend, ontwrichtend
[Recensie] Op de cover van De onbedoelden van Cobi van Baars is het schilderij Two (2004) van Michaël Borremans te zien. Twee vrouwenfiguren die naast elkaar intens met iets bezig zijn. Ze zijn vlakbij elkaar, maar kijken elkaar niet aan. Nabijheid en afstand. Dan is er het motto van het boek, een paar regels uit een gedicht van Armando:
“en hoor:
men verzon de weerbarstige waarheid.
Waarheid versus de verzonnen waarheid.”
Beeldende kunst en taal spelen altijd een rol in het werk van Cobi van Baars die zelf ook beeldend kunstenaar en schrijver is. De cover en het citaat van Armando geven in essentie het verhaal dat De onbedoelden vertelt weer.
Feit en fictie
De roman volgt de rode draad van een waargebeurd verhaal, maar is verder fictie, geen biografie. Het gaat over de twee-eiige tweeling Aaf en Annemarieke, die wordt geboren in het Doorgangshuis van de Vroedvrouwenschool in Heerlen, Limburg: “Troetelkindje van de kerk was het zogenaamde Doorgangshuis dat plaats bood aan veelal jonge meisjes die in een moment van zwakte of totale verstandverbijstering hadden toegegeven aan de verleiding des vlezes.” Hun moeder, Claudia was ongehuwd, zwanger van een Griekse man, die naar Griekenland was teruggekeerd. Hij denkt dat ze hem in Nederland wil houden en daarom zegt dat ze zwanger is. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw in het streng katholieke Limburg was ongehuwd zwanger zijn een schande voor de familie. Zie daar de verklaring van de titel.
Na de geboorte van de tweeling worden de kinderen bij de moeder weggehaald en vervolgens geadopteerd door twee verschillende gezinnen. Volgens de Raad voor de Kinderbescherming (“wat een pretentieuze naam eigenlijk. Zo wijs en veilig. Maar mij hebben ze allerminst beschermd, eerder was ik de kanarie in de kolenmijn”, zegt Aaf) was dat geen probleem. Aaf groeit op in een liefdevol gezin samen met een al eerder geadopteerd zusje Brechtje en Annemarieke heeft het moeilijker in haar gezin. Hoewel de adoptieouders van Aaf gewertensbezwaren hebben bij het scheiden van een tweeling, is het bij elkaar houden van de meisjes geen optie voor de Raad. Er staan immers zoveel adoptieouders op de wachtlijst. Wanneer Aaf in 1988 21 jaar wordt vertellen haar ouders het geheim dat ze zolang verborgen moesten houden. Aaf heeft een tweelingzus. Aanvankelijk doet dat Aaf niets, maar het begint al snel te knagen. Ze gaat op zoek naar haar zus, die ze later liefkozend Miek noemt, en voor wie het feit dat ze een tweelingzus heeft een totale verrassing is. Na aan elkaar gewend te zijn gaan ze samen op zoek naar hun biologische moeder en vader. Het levert een verhaal op dat je normaliter als ongeloofwaardig zou beoordelen. De zussen vallen van de ene verbazing in de andere en regelmatig zegt Annemarieke dan ook: “Jeetje.” Maar de werkelijkheid overtreft de fictie. In dit hartverscheurende verhaal bestaat toeval niet. Zelfs de ontknoping kun je niet verzinnen. Je blijft na lezing van De onbedoelden verbluft achter
Meegesleept door het verhaal
Van Baars heeft iets bijzonders gedaan om dit complexe verhaal, dat ook wel dicht bij haar staat (Aaf, en dat is niet haar echte naam, was jaren geleden een collega van de auteur en heeft destijds haar dat verhaal verteld), vorm te geven. Op de eerste bladzijde van het boek voert ze de alwetende verteller op: “Hier, in de kier tussen motto en verhaal, meldt zich de verteller, de schrijver zo je wilt. Niet met een verantwoording, oh nee, er valt niets te verantwoorden, niet voor de schrijver althans. Die heeft zich enkel in dienst gesteld van dit verhaal, deze weerbarstige waarheid die voornamelijk uit losse brokken bestaat.” Deze move geeft haar de mogelijkheid zich te verplaatsen in de gedachtewereld van al haar personages en ze ook een eigen stem te geven. Daarnaast geeft de positie van de alwetende verteller de mogelijkheid afstand te bewaren. Verder is ze erin geslaagd om “de losse brokken”, fragmenten uit hun levens, tot een geheel te smeden. Er is geen hoofdstukkenindeling of een indeling in grote delen, er zijn enkel witregels. Van Baars springt als het ware door de tijd. Nergens is dat storend, je legt de verbindingen als lezer automatisch. Je wordt gewoonweg meegesleept door het verhaal, waarin alles naadloos in elkaar grijpt. Je wordt deelgenoot van de verschillende perspectieven, wordt zo direct betrokken bij het verhaal, de emoties van de personages en vraagt je constant af hoe dit toch allemaal mogelijk was. Dit is zo knap gedaan. In cursief staan passages uit de verslagen die de Raad voor de Kinderbescherming schreef over de gezinnen: kil.
Slachtoffer
Je komt erachter dat in dit verhaal eigenlijk iedereen slachtoffer is. Claudia, de biologische moeder van de tweeling, die nooit over het wegnemen van haar kinderen heen is gekomen; Julius, de Griekse vader,; de beide ouderparen die Aaf en Annemarieke hebben geadopteerd. Maar het verhaal legt ook de vinger op zere plekken en daarmee wordt het een verhaal waarin het echte leven tegenover ‘de papieren werkelijkheid’ gezet wordt. De onbedoelden is ook een aanklacht tegen instanties die het maar gewoon vonden om kinderen van ongehuwde moeders te scheiden. En tegen de moraal’ van de katholieke kerk die het voor iedereen het beste vond dat ongehuwd zwangere meisjes ‘naar een familielid’ gestuurd werden om na de bevalling weer in het gezin terug te keren, uiteraard zonder baby. De pastoor had het voor het zeggen. Onvoorstelbaar dat de vader van Claudia zijn dochter bij de Vroedvrouwenschool afgeeft en daarmee het geluk van zijn dochter ondergeschikt maakt aan de moraal van de maatschappij. In het verhaal voel je de spanning tussen de maatschappij en wat de mensen zelf ervaren. Impliciet zou je De onbedoelden kunnen lezen als een nog groter verhaal. Hoe overheden omgaan met de belangen van hun burgers.
Krachtige taal
De beeldende manier van schrijven maakt het verhaal nog krachtiger. Van Baars kan in een paar zinnen, kernachtig een heel verhaal neerzetten. Als Ineke en Fons de geadopteerde Brechtje ophalen staat er: “Alsof Inekes moederschap ter plekke geboren werd. Zij weliswaar niet het kind ter wereld bracht, maar het kind wel de moeder. […] Strekte toen haar handje en omklemde Fons’ vinger met een kracht die de nageltjes deed verkleuren. Het was een gebaar dat iets bezegelde, de handdruk van een zuigeling.” Maar ook het gevoel van verbondenheid tussen de tweeling. Aaf heeft de eerste twee weken na de adoptie ontzettend gehuild.
Jeetje!
Je vraagt je constant af wat er gebeurd zou zijn als… Maar als bestaat niet. Dit verhaal zet je aan het denken. Niet voor niets staat in de tekst: “Onthutsend, Verbijsterend, Ontwrichtend.” Cobi van Baars heeft met De onbedoelden een klassieker geschreven!
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
