Voedsel voor de ziel
[Recensie] Zit ‘soul’ in het hart of in het hoofd? Wat bepaalt de waarde van de ziel? In zijn jongste essaybundel, De straatwaarde van de ziel, suggereert Roel Bentz van den Berg dat, benevens de tijd, het lot en woorden, vooral verhalen, stemmen en ritmes een bepalende rol spelen.
De vijfendertig semi-persoonlijke stukken in de bundel – waaronder enkele ronduit briljante essays – vormen samen een verhaal dat begint met luisteren. Doorwrocht, lyrisch en met wondermooi, precies taalgebruik, verweeft Bentz van den Berg zijn eigen zoektocht naar ‘soul’ met muziek, poëzie, mythologie en filosofie. In die domeinen vindt hij immers aansluiting met de dans die volgens hem de ziel kan leiden.
Voor de auteur raken onder meer de kern van de ziel: de panoramische blik van Bob Dylan, de songs (met hoge straatwaarde) van Bruce Springsteen, het visionaire werk van Dylan Thomas en T.S. Eliot, de spirituele flamencodans van ‘La Chana’, gospelmuziek, het besef van duur met de vierde tel als tegenwicht voor de drie-eenheid, de droom, het mysterieuze Niets en de pas de deux van Nietzsche met het mishandelde paard in Turijn. (Op de ochtend van 3 januari 1889 viel Friedrich Nietzsche – volgens de mythe – huilend een paard om de hals dat werd mishandeld door zijn baas. Daarop stortte hij in, ten prooi aan waanzin. Nietzsche werd opgenomen in de psychiatrie en overleed elf jaar later.)
Onderweg ontwaart de auteur hedendaagse problemen die zo’n dans belemmeren. Zo gaan ego-obsessie en een verbeten fixatie op individualiteit en identiteit voorbij aan onze “innerlijke veelvoudigheid”. Plato’s grot is van alle tijden. Prikkelend, kundig en hartstochtelijk zoekend loodst Bentz van den Berg zijn onderwerpen doorheen hun geschiedenis, laat ze transformeren via associaties, koppelt ze met rituelen, mythen en persoonlijke verhalen, leidt ze nu en dan zelfs naar hun tegendeel.
“De ziel moet gevoed”, wisten ze al in de Oudheid. Doet een beetje dichter trouwens iets anders dan “angst en beven omzetten in schoonheid en vitaliteit, beklemming en paniek in gezegende opgetogenheid, het ergste in het mooiste, verstoting in omarming”? De ziel vindt ons, oppert de auteur, in “het nooit echt opgewassen zijn tegen het heden”, “het geschipper met teleurstellingen en verwachtingen”, “het gemarchandeer met verleden en toekomst”. Bentz van den Berg verwijst naar het lange gedicht Howl, waarin Allen Ginsberg schreef over “hoe je door het naast elkaar zetten van de juiste dichterlijke beelden gaten kon slaan in tijd en ruimte en daarin de aartsengel van de ziel kon vangen”.
Welbeschouwd is De straatwaarde van de ziel een bewustzijnsstroom met ontelbare prachtige reflecties, die bijna als muziek lezen: ritmisch, crescendo, uitdijend, wegstervend en weer aanzwellend. “Als je goed naar de dingen kijkt, echt goed, dus niet quasi-objectief van buiten- of bovenaf maar van binnenuit, via het prisma van de ziel, kun je de werkelijkheid al snel de intensiteit en innerlijke samenhang zien gaan vertonen van een koortsdroom, dichterlijke hallucinatie, visioen. Om daar passend uitdrukking aan te kunnen verlenen moet je bereid zijn de inzet van je verbeelding navenant te verhogen” en de dingen hun ziel terug te geven. “Het woord weer Woord laten worden – zoiets.”
Bentz van den Berg nodigt uit tot het afdalen in de diepste krochten van het bewustzijn, waar bezielende krachten schuilen en “waar de voertaal die van het dichterlijke beeld is”. Niets minder dan het boude avontuur, een sprong in het duister, is het advies. Weg van versleten conventies en al te overheersende voorzichtigheid en – voorbij het omslagpunt – op naar het ongewisse, om er fluitend te verdwalen. Slechts in die radicale actie zal de ziel zich ongehinderd kunnen openbaren en manifesteren in onze relatie tot anderen.
Met amor fati, de liefde voor het (nood)lot, omarm je de dingen zoals ze zijn. Met de droom en de verbeelding begint vervolgens het afstemmen en resoneren. De harmonie van de ziel met de ritmes en cadansen van alle dingen wekt innerlijke muziek tot leven, die de dans onweerstaanbaar maakt. De straatwaarde van de ziel verwoordt de nood aan poëtisering van ons wereldbeeld. Met dat doel voor ogen moeten we opnieuw mythen toelaten in onze verhalen, moeten we furiën, gratiën en schikgodinnen loslaten op onze taal en een bodemloos vertrouwen leren hebben in het onbekende.
Deze niet van heroïek en pathos gespeende bundel heeft een uitgesproken karakter en een onweerstaanbare ‘drive’. De danspasjes van Bentz van den Berg zijn aanstekelijk. Telkens opnieuw maakt hij een uitnodigend gebaar. Voor je het weet zit je verwikkeld in een wervelende pas de deux met deze dansende schrijver.
—
Eerder verschenen op Geen dag zonder boek
