Een bredere kijk op een beladen term
Nog niet zo lang geleden waren we ronduit trots op onze Gouden Eeuw. Sprak een voormalige premier niet eens over ‘onze VOC-mentaliteit’ om ons daarmee aan te zetten tot meer daadkracht? Inmiddels erkennen we – niet altijd van harte – dat het niet allemaal voor iedereen goud is dat er blinkt. De rijkdom van deze periode – globaal de 17e eeuw – beperkte zich voornamelijk tot de grotere steden in Holland en dan ook nog vooral tot de rijkere bovenlaag van de bevolking. Grote delen van Nederland hebben hier weinig tot niets van gemerkt. Nu we tegenwoordig stilstaan bij de slavenhandel beseffen we dat deze welvaart ook deels hierop is gebaseerd en dat brengt ons in verlegenheid.
Het is daarom een goede gedachte om het wat beladen geraakte begrip Gouden Eeuw in dit boek in een breder perspectief te plaatsen. Holland heeft in de 17e eeuw absoluut het begrip Gouden Eeuw op de kaart gezet en dan mogen we denken aan wereldwijde handel, bloeiende economie, uitbreiding van Amsterdam, kunst en cultuur, kennis en wetenschap. Het begrip Gouden Eeuw werd overigens al door Joost van den Vondel gebruikt. Daar staat tegenover: “De Republiek was in een bijna permanente staat van oorlog, en geweld was een structureel kenmerk van de samenleving” (p. 185). Alles overwegende past ons “trots én schaamte” (p. 191) en de bundel zoekt ook naar dit evenwicht.
Gouden fibula
Het doel van dit boek is echter om te laten zien dat de Gouden Eeuw zich niet tot Holland heeft beperkt: ook andere provincies hebben tijden van bloei gekend en hebben vanuit die periode of door een bijzondere gebeurtenis bijgedragen aan de ontwikkeling van ons land. “De bedoeling van dit boek was te laten zien hoe elke provincie met een eigen Gouden Eeuw het verschil maakte” (p. 262).
Het is een sympathieke poging maar de bijdragen van de diverse medewerkers die ieder een provincie bespreken, hebben mij toch niet allemaal overtuigd.
De vondst van de gouden fibula (mantelspeld) uit de 7e eeuw in de terp van Wijnaldum in Friesland is inderdaad van grote archeologische waarde en de geschiedenis en ontwikkeling van Friesland met koning Redbad en de Lex Frisionum uit 785 is absoluut interessant maar om het nu een Gouden Eeuw te noemen? In Zeeland was er Villa Walichrum, een handelsstad in de 9e eeuw die vergelijkbaar was met Dorestad. Het boek Dorestad onthuld belicht de rijke geschiedenis van deze plaats die nog altijd legendarisch is terwijl de Zeeuwse plaats in de vergetelheid is geraakt. Goed om die eens in deze bijdrage naar voren te halen. Boeiend is de geschiedenis van Flevoland dat zich in de voormalige Zuiderzee bevindt. Archeologisch een rijke maar ook bewogen geschiedenis van verdronken dorpen en verloren land. Opvallend dat er in deze bijdrage amper aandacht voor Schokland is. Onlangs verscheen hierover de familiegeschiedenis Het eiland van Anna. Rond de Zuiderzee bevonden zich tal van vissers- en handelsplaatsen die echter later hun positie aan het westen moesten afstaan toen de monding van de IJssel verzandde.
Hanzesteden
Overijssel kende in de 14e en 15e eeuw de vermaarde Hanzesteden. Het begrip Hanze wordt helder beschreven. Steden als Kampen, Deventer en Zwolle stralen nog altijd de voormalige welvaart uit. Opvallend overigens dat architectuur en kunst niet worden benoemd in deze bijdrage over Overijssel. Over de Hanze verschenen onlangs enkele waardevolle boeken: De Hanze en Atlas van negen Hanzesteden. Voor Drente worden in de 19e eeuw de ‘koloniën van weldadigheid’ belicht. Bedoeld als een ontwikkelingsproject voor ‘paupers’ uit grote steden maar het bracht deze provincie ook een economische impuls die men toen goed kon gebruiken. Het was misschien nog niet de gedroomde Gouden Eeuw maar wel een zinvolle poging om daar iets van te realiseren in deze destijds onderontwikkelde provincie.
De bijdrage over Groningen, in de 20e en 21e eeuw, is wat beladen want het gaat over de gaswinning. Wat begon als een schijnbaar succesvolle onderneming die de staatskas bepaald geen windeieren legde, bracht het gas de provincie Groningen minder profijt dan hen was voorgespiegeld. Recente ontwikkelingen van aardbevingen en de moeizame herstelbetalingen aan gedupeerden zijn overbekend maar krijgen in deze bijdrage geen aandacht en dat lijkt me niet terecht.
Van andere provincies zijn er historisch gezien best aardige bijdragen maar om nu te zeggen dat ze een gouden eeuw waren, lijkt mij wat te mooi voorgesteld. Al met al: een goed initiatief om het begrip Gouden Eeuw eens van andere kanten te bekijken maar of het ook overtuigt, is nog maar de vraag.
Louis Sicking is hoogleraar volkenrechtgeschiedenis aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en hoogleraar moderne geschiedenis aan de universiteit van Leiden. Van hem verscheen eerder De bijl van Sint-Olav.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
