Voor wie de belletjes rinkelen
Harlekino, de negende roman van Tessa de Loo, is de schets van een tijdsbeeld. Ons tijdsbeeld; een onzekere tijd zonder veel moraal of houvast. Ook de Nederlandse Marokkaan Saïd is onzeker; hij blijft twijfelen over zijn identiteit. Op zoek daarnaar reist hij zijn onbekende vader achterna maar raakt onderweg het spoor bijster. Tessa de Loo zet overtuigend een jongeman neer die twijfelend, zwevend tussen verschillende culturen, uiteindelijk kiest voor de religie die hem houvast geeft. Harlekino is een beklemmend geschreven verhaal over keuzes maken en daar de consequenties van dragen, met een niet erg vrolijk stemmend eind.
Het verhaal is ingeklemd tussen twee scènes. In die eerste scène zien we door de ogen van een jong meisje Saïd en zijn hond Stoepa zitten aan de Amstel.
‘”We zitten hier vanwege de varkens,” zei Saïd kalm.
Verbluft keek Camilla naar de overkant. “Je bedoelt de varkensboer?”
Saïd knikte. “Stoepa en ik, wij hebben en ontzettende hekel aan varkensvlees. En zonder fokkerijen geen karbonades, schnitzels of worst, dus vandaar.’”
Zijn protest is dan nog passief. Ongeveer een jaar later eindigt het boek als het meisje Camilla vanuit haar raam Saïd en Stoepa naar de varkensfokkerij ziet lopen. Hij is te ver om haar te horen roepen. Ze kan alleen maar toezien hoe hij doorloopt, onbereikbaar. Hij heeft ervoor gekozen zijn protest niet langer stil te laten zijn en gaat een daad stellen.
Hoe komt Saïd tot zijn keuze? Samen met jeugdvriend Hassan trekt hij door Marokko, op zoek naar zijn vader, én naar zijn identiteit. Maar ook Marokko is een verwarrend land met enerzijds sjacherende grensbeambten/gidsen en anderzijds vrome moslims. En Hassan, wil die meer van hem dan alleen vriendschap?
Met Hassan bracht Saïd samen vroeger heel wat uren door in Saïdië-Hassanië, een imaginair koninkrijk dat hij in zijn kamertje had gemaakt. Met een koning natuurlijk, een koningin en de nar Harlekino. Die zelfbedachte nar duikt tijdens zijn reis regelmatig op en brengt Saïd aan het twijfelen:
‘Harlekino verscheen voor hem, zijn muts deemoedig in zijn handen. Zodra hij merkte dat hij gezien was, wierp hij de muts met een forse zwaai omhoog, waarna die met rinkelende belletjes naar beneden viel, recht in zijn gespreide handen. “Ik had je toch verboden me achterna te reizen?” bracht Saïd moeizaam uit. “Zodra u het echt niet meer weet, dan kom ik,” zei de nar met een vastberaden trekje om zijn mond, ‘al is het onuitgenodigd en al haat u me erom.” “Ga alsjeblieft weg, alleen je aanblik maakt me al ziek.”
Ondanks die twijfels helt Saïd langzaam over tot de duidelijke levensregels van de islam en tijdens de lange reis gaat hij de Koran steeds letterlijker nemen. Op een bepaald moment laat hij zich dan ook bekeren tot moslim.
De reis voert daarna terug naar Nederland, waar zijn vader blijkt te wonen, Saïd weet waar, maar durft niet langs te gaan. De uiteindelijke ontmoeting kan niet anders dan een anticlimax worden en dat wordt het ook, en gedesillusioneerd vlucht hij nog dieper de islam in. Harlekino krijgt steeds meer moeite zijn belletjesgerinkel als waarschuwing te laten doorklinken, en ook zijn vrienden proberen, maar slagen niet hem te overtuigen dat zijn tunnelvisie gevaarlijke proporties aanneemt. Saïd voelt zich daarbij steeds meer een soldaat die sterk moet blijven om ten koste van alles het Ware Geloof over te brengen aan de goddeloze mensheid. De gevolgen van zijn radicalisering zijn desastreus.
Tessa de Loo schrijft met Harlekino een sterke, gelaagde roman. Het thema van Saïds identiteitscrisis (de migratieproblematiek) draagt het verhaal. Zoals wanneer er in Saïds Nederlandse schoolklas een nieuw, Marokkaans jongetje komt, en de juf dat aangrijpt om over de geologie van Afrika te vertellen:
‘Gedurende driehonderd miljoen jaren botste het Afrikaanse continent telkens weer tegen Europa aan. Zo van: ga jij eens even opzij. Maar Europa week niet van zijn plek. Daardoor plooide de aarde van Noord-Afrika zich en onstonden er in het land dat nu Marokko heet drie grote bergketens. Die van de Rif, de Hoge Atlas en de Midden-Atlas.’
Of subtieler, als de twee jongens bij de Marokkaanse grens arriveren:
‘Een haveloze oude man met een wollen muts dook op bij het portier van Saïd. Hij draaide het raampje naar beneden en zag zijn gezicht tweemaal weerspiegeld in een paar dikke, vergeelde brillenglazen, gevat in een antiek montuur. Het gaf hem een gevoel van onbehagen om meteen al bij zijn aankomst in Marokko zichzelf te zien, en maar liefst dubbel.’
Het nut van twijfelen is een ander thema, gepersonifieerd door de nar Harlekino. Ook Hassan vindt dat: ‘”Eigenlijk…” Hassan deed zijn ogen wijd open, alsof hij iets zag wat hem verraste, “… zou je elke ochtend bij het opstaan al je zekerheden van je af moet schudden. De wereld ingaan met een lege, ontvankelijke geest, open voor alles wat op je af komt…”’ Maar Harlekino’s aanwezigheid is nadrukkelijker, en tegelijkertijd oppervlakkiger, want waar komt die Harlekino nu vandaan, waarin is hij meer dan een kunstgreep om een thema te onderstrepen? Iets meer achtergrond dan ‘het is de nar uit het denkbeeldige koninkrijk Saïdië-Hassanië’ had het verhaal sterker kunnen maken.
Desalniettemin erg rijk, dit verhaal, en niet te benauwd om grote thema’s te behandelen zoals migratie, de (schijn)troost van het geloof, de kracht van de twijfel en het zoeken naar jezelf in een onzekere wereld. Ruim voldoende om een dik, prachtig boek te vullen. Wij lezers hebben het geluk dat Tessa de Loo die krachttoer heeft volbracht. Lezen maar!
Voor het eerst verschenen op Bazarow. Ook verschenen op Nico’s recensies.
