“…iedereen heeft iets geweten”
Het boek Heeft u Hitler gezien? is opgebouwd rond twee vragen die aan mensen in Duitsland worden gesteld:
- Heeft u Hitler gezien?
- Wist u ervan?
De eerste uitgave van dit boek verscheen in Duitsland in 1973. Kempowski stelde toen aan 500 West-Duitsers deze vragen. Hun antwoorden zijn in chronologische volgorde van de geschiedenis geplaatst. Als aanduiding van degene die de vragen beantwoorden, worden beroep en leeftijd vermeld. De antwoorden worden verder niet geduid, een enkele keer vindt een historische correctie of toelichting plaats. Deze Nederlandse editie is sterk uitgebreid ten opzichte van de originele uitgave.
Gezien?
Opvallend is dat de mensen die Hitler destijds hebben gezien, niet erg positief over hem zijn. Hij maakt een despotische indruk, lijkt een zelfingenomen heerser en is schreeuwerig in zijn toespraken: ‘…vooraan stond een klein mannetje te schreeuwen en de aanwezigen schreeuwden ook’ zegt een fotograaf uit 1918 die hem als jongetje meemaakte in 1932 (p. 30).
Tegelijk zijn veel mensen toch ook wel gefascineerd door Hitlers optreden. Hoewel zijn uitstraling nogal negatief overkomt en uit de antwoorden van mensen blijkt dat ze niet onder de indruk zijn, komt ook naar voren dat er sprake is van enthousiasme bij de aanwezigen, deze bijval wordt mede opgewekt door het nadrukkelijke uiterlijk vertoon bij de bijeenkomsten. Menigten raken in beroering en alles draait duidelijk om Hitler, zo wordt uit vele citaten duidelijk. Vaak is er sprake van een colonne auto’s en zijn er meisjes die Hitler bloemen overhandigen.
Geweten?
Minstens zo boeiend is de tweede vraag in dit boek die aan mensen wordt gesteld: Wat wist u ervan? Mensen zijn opvallend openhartig in hun antwoorden. Misschien vat een natuurkundige van 1926 het wel treffend samen in zijn antwoord: ‘…iedereen heeft iets geweten. Maar wat zich in werkelijkheid heeft afgespeeld, dat heb ik tot na de oorlog niet voor mogelijk gehouden’ (p. 194). Dat is wellicht de pijnlijke essentie: dat het vanuit menselijk oogpunt onvoorstelbare tóch is gebeurd.
Opvallend is dat veel mensen van het bestaan van concentratiekampen – in de wandelgangen vaak ‘concertkampen’ genoemd – hebben geweten. Dachau wordt daarbij vaak genoemd. Ook vertellen veel mensen dat ze hebben gezien hoe Joden en homo’s die werden bedreigd. De ontzetting over de Kristallnacht is algemeen en oprecht van aard.
Het antisemitisme was alom aanwezig en dichtbij en werd toch te weinig als gevaar onderkend zoals een huisarts van 1922 verwoordt: ‘Je zag het, maar waarschijnlijk zag je het toch niet op die manier’ (p. 262). Er is sprake van afschuw en ongeloof.
De kracht van Hebt u Hitler gezien? is dat het ons dicht bij de beleving van Duitsers brengt die een doorsnede van de samenleving vormen, al lijkt het alsof fervente aanhangers van het nazisme in dit boek niet aan bod komen.
Walter Kempowski publiceerde een reeks van 9 delen over het dagelijks leven in Duitsland gedurende 1890 – 1956 die deels autobiografisch is: Deutsche Chronik. Hij schreef eerde over de Tweede Wereldoorlog het boek Das Echolot.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
