Herinneringen onderzoeken en nieuwe herinneringen creëren?
Eerst waren er de schilderijen van kunstenaar Diederik Gerlach (1956). Pas jaren later schreef Hein van der Hoeven (1951), die zich liet inspireren door het werk van Gerlach, twee novellen. Het gevaar bestaat dat je wat je op de schilderijen ziet letterlijk gaat verwerken in de tekst die je schrijft. Dat gebeurt in de novellen van Het leven is snel genoeg van Van der Hoeven gelukkig niet. Hij houdt afstand en toch is er verbinding.
Hij ontdekt dat de kunstwerken van Gerlach gelaagd zijn, verschillende verhalen bevatten. Door lang naar die schilderijen te kijken, zijn verbeeldingskracht aan het werk te zetten, er over na te denken, heeft hij die verhalen ‘ont-dekt’. Vanuit die perceptie heeft hij twee nieuwe verhalen ‘gebouwd’, die refereren aan de wereld die Gerlach weergeeft: de wereld van de zestiger jaren, het Wirtschaftswunder dat zich in Duitsland voltrok, de dynamiek van een nieuwe tijd in Europa, en de periode van de Koude Oorlog. Van der Hoeven voegt er in tekst de opbouw van de maatschappij na de Tweede Wereldoorlog aan toe, het ‘blijven hangen in het verleden’ tegenover de ambities en het optimisme van de jonge generatie die volop meedoet aan wat de nieuwe tijd brengt. Het vormt het thema van de beide novellen en de auteur toont hoe mensen zich tot die werelden en elkaar verhouden: jonge mensen die hun weg zoeken in de zestiger jaren met zijn verleidingen van de nieuwe muziek (rock ’n roll), nieuwe technologieën, het begin van de massaconsumptie, drinken van Coca-Cola, snelle en mooi vormgegeven auto’s en de aantrekkingskracht van de meisjes, jonge vrouwen in hun frivole jurkjes. Alles moet sneller, maar er is ook weemoed en een schaduwkant. Mach mal Pause en Eile mit Weile, zoals de serie van tweemaal zes schilderijen van Gerlach getiteld zijn, geeft de hang naar rust aan en het langzaam aan doen.
Die heerlijke Puch
De eerste novelle heeft als titel De Hofmeister-knik en begint op 6 augustus 1962. Hans Muller zit met zijn vader aan ontbijttafel in een eenvoudig pension in Graz als op de voorpagina van de krant de dood van Marilyn Monroe gemeld wordt. “In Amerika speculeerde men, aldus het artikel, druk over de doodsoorzaak: zelfmoord uit liefdesverdriet, een overdosis aan verdovende middelen of zelfs moord. Gissen naar de oorzaak van het overlijden hadden wij ook gedaan na het horen van het ontstellende bericht dat Paul Hofmeister bij een auto-ongeluk in de bergen bij Graz was omgekomen.” Meteen trekt Van der Hoeven je het verhaal in: wat is er gebeurd, wie was Hofmeister en wat was de relatie met Hans Mulder? Hofmeister zat in de directie van de Puch-fabrieken waar Hans, dankzij voorspraak van zijn moeder Magda bij Hofmeister, een korte bedrijfsstage gaat volgen. Het legendarische brommermerk moet namelijk in Nederland op de markt komen en Hans zou daar een rol in kunnen spelen als verkoopmedewerker. Alles is voor Hans beter dan het werken op een saai kantoor. Hofmeisters neef, Wilhelm, was hoofdontwerper bij BMW. Het meest recente model, de 1500, had een elegant afgebogen lijn van de achterste dakstijl: de Hofmeister-knik. Hoe kent Magda Paul Hofmeister? Ze heeft Hans en zijn vader achtergelaten, werkt op de Nederlandse ambassade in Wenen, maar heeft ook een frivole kant. Zowel Hans als zijn vader zijn op zoek Magda, maar ieder vanuit een eigen perspectief. Hans komt in een wereld terecht waar het Mach mal Pause niet voor lijkt te komen. En dat terwijl die term in die tijd als advies gegeven werd op borden langs de Autobahnen in Duitsland.
Postzegelcollectie
Van der Hoeven formuleert precies, met respect voor de taal van zestig jaar geleden. Hij schildert verfijnd in woorden en gebruikt tegenstellingen en humor om alles nog pregnanter te maken. Zoals Hofmeister die een dynamisch bedrijf in Duitsland leidt en Hans’ vader die zijn dagen sleet “in het Postmuseum aan de Zeestraat, waar hij de postzegelcollectie beheerde. Alle ambitie is bij hem weggevloeid.”
De schilderijen van Gerlach, die in het boek afgedrukt staan, ademen de herinnering aan vroeger uit. Ze lijken een verhaal te vertellen, maar zetten je ook op het verkeerde been. Zoals de twee jonge vrouwen die aan het midgetgolfen zijn. Tegelijkertijd zie je vier donkere wolken waaruit bliksemschichten tevoorschijn schieten. Onheil nadert? De schilderijen refereren qua sfeer aan het Duitsland uit de vijftiger jaren, zijn net ansichtkaarten. Het oppervlak lijkt wel een beetje op afbeeldingen die te lang in de zon hebben gelegen en daardoor wat verbleekt zijn, net zoals herinneringen vervagen. Door beeldelementen te combineren worden als het ware nieuwe ‘herinneringen’, c.q. verhalen gemaakt.
Traagheid versus snelheid
Op analoge wijze is de tweede novelle Het leven is snel genoeg geconcipieerd. Het Wirtschaftswunder en de tegenstelling tussen Oost en West vormen de achtergrond van een spannend verhaal met een verrassend einde. Frans Neumann en Adèle Bartelsen, twee Nederlanders met Duitse roots, zijn de belangrijkste personages. Gaat het verhaal over vriendschap of is er meer? Van der Hoeven laat in dit verhaal de perspectieven wisselen. Dat geeft dynamiek aan het verhaal. Ze kennen elkaar van school. Adèle heeft haar vleugels uitgeslagen en woont in Duitsland, maar denkt met weemoed aan het verleden in Nederland terug. Frans concludeert dat hij in de verkeerde tijd is geboren, gaat Adèle bezoeken in Wolfsburg, de plek waar de Volkswagenfabrieken staan. In dit verhaal ervaar je de tegenstelling tussen ‘buitenkant’ en ‘binnenkant,’ maar ook tussen de keuze om snel te willen leven of de voorkeur te geven aan een langzamer tempo. Van der Hoeven doet dat door Adèle te laten rondrijden in een fonkelende, snelle VW Karmann Ghia, een auto die eigenlijk op de bodemplaat van een VW-kever gebouwd was. En Frans rijdt in een DAF naar Wolfsburg. Voor hem is het leven snel genoeg. In dit verhaal verwerkt Van der Hoeven allerlei details die het leven van zestig jaar geleden doen herleven: Ludwig Erhard, die belangrijk was bij de hervorming en het herstellen van de Duitse naoorlogse economie, het Wirtschaftswunder, het vliegen is voor Nederlanders bijzonder, maar in Duitsland de enige manier om snel in West-Berlijn te komen, spionage speelt een rol, en wie kent nog de modelbouwhuisjes van Faller.
Zowel de verhalen als schilderijen gaan verder dan alleen het creëren van het nostalgische. Ik moet dan ineens denken aan de titel van de twee series schilderijen: Mach mal Pause en Eile mit Weile. Geldt dat ook niet voor deze tijd?
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
