Herman De Dijn over het Rooms-katholicisme
[Interview] “We hebben de verhalen en riten die het leven van een hele gemeenschap duizenden jaren lang op een schitterende wijze vormgaven laten schieten. De katholieke liturgie is het machtigste kunstwerk ooit gemaakt. Ze duurt geen week, zoals Wagners Ring, maar een vol jaar. Het hele leven zit erin, de seizoenen, donker en licht, geboren worden en sterven, en dat alles in een prachtige, theatrale omkadering. Dit toppunt van menselijk kunnen hebben we bij het vuil gezet. Onvoorstelbaar, maar ook intriest, want wat is ervoor in de plaats gekomen? Narcistische flauwekul over zelfbepaling en ongeremde mogelijkheden, gekoppeld aan vermarkting en mediatisering. Ik wil monnik worden wanneer ik dat allemaal hoor en zie. Ik wil in een abdij gaan leven.”
De Leuvense cultuurfilosoof op emeritaat Herman De Dijn (80) laat er in Het Rooms-katholicisme, een ongelooflijke godsdienst geen twijfel over bestaan, hij heeft zich goed geamuseerd in zijn na-oorlogse jonge tijd vol bevrijdende boeken, films en muziek, maar er is toen ook veel verloren gegaan, zoals het katholiek geloof en de daarbij behorende zingeving. Het hedendaagse credo is dat van het Me Unlimited, schrijft hij, wat een enorm gewicht legt op de schouders van de mens, waardoor psychiaters en andere therapeuten nooit eerder zoveel werk hadden als vandaag.
Is het katholicisme dan niet ten onder gegaan aan de wetenschap die toonde dat heel veel religieuze hocus pocus gewoon niet ernstig te nemen was?
De Dijn: “Natuurlijk niet, want de tegenstelling tussen godsdienst en wetenschap is pure framing door verlichte atheïsten. Wetenschap gaat over een reeks opvattingen over de werkelijkheid die dan proefondervindelijk getest kunnen worden, terwijl godsdienst zoals het woord zelf zegt een dienst is, een reeks verhalen en gebruiken, mythen en riten dus, die het leven van een gemeenschap organiseren. Hoe wij in het leven staan en wat wij daarbij verstaan als goed en kwaad volgt niet uit de wetenschap. Dat zeiden Einstein en Wittgenstein ook al.”
Reduceer je het katholicisme zo niet te veel tot een religieuze praktijk, tot samen de eucharistie vieren bijvoorbeeld? Waar is god dan?
De Dijn: “Ik weet niet wie of wat God is. Ik kan hem niet bevatten met de rede, zoals verlichte filosofen eisen. Volgens Blaise Pascal is godsdienstig zijn niet denken dat God dit of dat is, maar wel knielen. Ga naar de kerk, kniel en je zal geloven. Door daar te zitten, krijg je op een bepaald moment een klap op je kop. Dat is godsdienst. En die kun je alleen collectief ervaren, door samen de oude verhalen te aanhoren en de gregoriaanse gezangen te zingen. Alleen bestaat dat collectief in onze individualistische en neo-liberale wereld haast niet meer. De man die deze dynamiek het treffendst heeft beschreven is Michel Houellebecq. Lees Platform of Elementaire deeltjes.”
Waarom is dit dan niet gebeurd in Amerika, toch het land van het individualisme en het ongebreidelde neo-liberalisme bij uitstek?
De Dijn: ‘Je hebt twee Amerika’s, dat van de vooruitstrevende kusten en dat van het conservatieve, achtergebleven binnenland. Het collectieve speelt daar uit noodzaak nog een grote rol. Er zijn amper sociale voorzieningen of betaalbare gezondheidszorg. Mensen vallen op elkaar terug, en op de kerken die hen verbinden. Vandaar dat in New York het Christendom er net zo beroerd aan toe is als hier, maar het op het Amerikaanse platteland floreert.’
Even kort door de bocht, niet de wetenschap, maar de sociale zekerheid heeft het katholicisme de das omgedaan?
De Dijn: ‘Precies, wij hebben geen nood meer aan een collectiviteit omdat ieder los individu verzekerd is door de overheid. Vandaar dat de ontkerkelijking geen wereldwijd maar een louter West-Europees fenomeen is. Kijk naar de Islam in het Midden-Oosten, daar zie je net hetzelfde.’
Heeft het Tweede Vaticaans Concilie van 1962 ook geen rol gespeeld in de ontkerkelijking?
De Dijn: ‘Dat was de zoveelste poging van de kerk om de moderniteit de hand te reiken, maar in feite was het concilie al voorbijgestreefd op het moment dat het doorging. In plaats van een dam op te werpen tegen de nieuwe postmoderne mythe van individualisme en neo-liberalisme leek het concilie juist de oude mythe mee te ondermijnen. Gewone gelovigen reageerden met verwondering. Ah tiens, dachten ze, vasten, nuchter zijn voor de mis, biechten, het is opeens allemaal niet meer nodig.’
Maar is het katholicisme wel echt verdwenen, we zijn toch allemaal cultuurchristenen?
De Dijn: “Daar heeft iedereen het tegenwoordig over, zelfs politieke partijen die ‘onze christelijke normen en waarden’ hoog in het vaandel voeren. Een christendom zonder Christus is echter geen christendom. Er is niets christelijks aan ‘onze christelijke waarden’, dat is gewoon verwaterd humanisme: autonomie, respect, tolerantie, en ga zo maar door. Allemaal abstracties. Hoe zouden die trouwens identiteit kunnen geven? Ze zijn als een canon zonder de verhalen. Er is vandaag een devaluatie van het woord ‘waarde’. Naar echte waarden kijk je op, daar wil je voor sterven. Onze waarden van vandaag komen ons gewoon goed uit. Ze zijn een soort pasmunt in dienst van de bevestiging van ons kleine narcisme, tegen de anderen in.”
Ziet u het katholicisme ooit terugkeren?
De Dijn: “Ik acht een terugkeer niet onmogelijk. De huidige lege mythen zijn zeker geen eeuwig leven beschoren. Er komen barre tijden aan. Misschien grijpen mensen dan wel terug naar de oude mythen. Tradities leven soms ondergronds door, herleven soms spectaculair. Dat gebeurde tijdens het interbellum ook, toen bijvoorbeeld zelfs dadaïsten zich tot het katholicisme bekeerden. Godsdiensten appelleren aan iets heel dieps in de mens. Het doopsel, het vormsel en de kerkelijke begrafenis zijn nog steeds populair. Mensen zijn triest wanneer er een kerk verdwijnt, ook al zijn ze er in geen eeuwen binnen geweest. Er is het fenomeen van de volwassen bekeerlingen. En dan is er de immigratie natuurlijk. Wij denken dat de meerderheid van de migranten moslim is, maar dat is fout. Dat zijn christenen. In Heverlee zit de kerk vol Polen en in Brussel vol Afrikanen; er wordt gezongen en gedanst. Dat is godsdienst.”
–
Eerder verschenen in Knack
