Kafka in Oxford deel 2

[Column] Op mijn eerste stukje van vorige maand kreeg ik meteen een reactie. Dat mijn kenmerking van Kafka’s Het proces als draaiende om “de verschrikkingen van de bureaucratie” afgekloven zou zijn. Mee eens. Er is veel meer interessants aan de hand in dit boek alsook in Kafka’s andere verhalen. Er is meer te vinden dan wat we doorgaans met Kafka’s werk identificeren en wat we samengevat hebben in het bijvoeglijke naamwoord ‘kafkaiaans’: bedreigend, raadselachtig, bureaucratisch. Zo kunnen Kafka’s verhalen heel grappig zijn.

Onlangs ontdekte ik in de bibliotheek van Oxford het boek, en de bijbehorende serie DVDs, genaamd Kafka Goes to the Movies van Hanns Zischler. Deze Duitse acteur speelde ooit in een Kafka-film en is zich toen gaan verdiepen in de films die Kafka zelf heeft gezien. Aan de hand van Kafka’s brieven en dagboeken heeft Zischler een lijst kunnen maken. Deze week heb ik de DVDs zitten bekijken in het kleine donkere filmkamertje in de Taylorian, de bibliotheek voor de moderne talen in Oxford. Uit deze films kwam – meestal onbedoeld – dezelfde absurde humor naar voren die ook in Kafka’s verhalen steeds weer voorkomt.

Paarden spelen hierbij een belangrijke rol. In een biografische film over Theodor Körner, vergaloppeert één der vele figuranten ter paard zich tegen een boom. En in een verder prachtige documentaire over Italië, zag ik hoe in een hindernisrennen eerst een paard over een hindernis struikelt en zijn ruiter afstoot, om vervolgens een tweede paard te laten struikelen met hetzelfde gevolg. Zwartkomisch. In Kafka valt er niemand duidelijk van een paard, hoewel in het hele korte verhaal Wens, indiaan te worden het paard van de dromer wel geheel verdwijnt. Is het de snelheid die het paard doet vervagen, of is ook hier de ruiter afgestoten?

Mishandelde kunstrijdster
Zwarte humor komt in Kafka’s korte verhalen over paarden in ieder geval wel voor. In Op het schellinkje droomt een jongeman dat een mishandelde kunstrijdster zijn hulp nodig heeft, dat hij een held kan zijn. Maar dat is niet zo – in tegendeel, ze is geliefd en wordt geëerd – en dus “huilt hij zonder het te weten.” In Voor heerrijders, om over na te denken, wordt de droom van elk aspirant winnaar van een paardenrennen alvast omver geholpen: je vrienden zullen niet meer naar je omkijken; vrouwen zullen vinden dat je een raar figuur slaat; en het zal regenen. En zo geschiedde ook in de film over Italië: het winnende paard wordt benoemd en geëerd; de ruiter, ongenoemd, verdwijnt uit beeld. Uiteindelijk gaat het bij Kafka’s zwartkomische verhalen – waarom ik ontzettend hard kan lachen – allemaal over zulke heldendromen die in duigen vallen: als … dan …, maar helaas is het niet zo.

Maar niet alleen de korte verhalen brengen mensen aan het lachen. Zo moest Kafka zelf hard lachen om (bureaucratische) scènes uit Het proces. Max Brod vertelde dat Kafka delen uit zijn manuscript voorlas aan zijn vrienden waar ze samen hard om lachten. En als u nu denkt dat dat getuigt van een uniek gevoel voor humor: In Nederland werd om hetzelfde verhaal ook hard gelachen. Toen Hendrik Marsman eens leed aan een depressieve episode kwam zijn vriend Simon Vestdijk stukken uit Het proces voorlezen: “Het pseudo-juridische gedoe in die hoofdstukken kwam [Marsman], de gewezen advocaat, zo onweerstaanbaar komiek voor, dat hij over de tafel wiegde, of van zijn stoel viel, en op gezette tijden riep hij: ‘Schei uit, schei uit’.”

—

Voor het eerst gepubliceerd in Bazarow Magazine

(Wordt vervolgd)