Geen verlies zonder winst
[Recensie] Laat je niet misleiden. Het klinkt misschien wat stoffig, de titel van het nieuwe boek van Judith Schalansky: Inventaris van enkele verliezen. Maar dat is het allerminst, al is het boek precies dat wat de titel aangeeft: een bundeling van dingen die niet meer zijn. Van een verzonken eiland en ingestorte gebouwen tot verloren dichtregels van Sappho en uitgestorven diersoorten. Schalansky’s fascinatie voor de dingen is aanstekelijk. Het is een groot genoegen je mee te laten voeren op de stroom van haar gedachten. Haar overdenkingen en fenomenale aandacht voor details maken dit boek tot veel meer dan een verzameling van een twaalftal curiosa.
Het volmaaktste van alle media
Inventaris van enkele verliezen is een typisch Judith Schalansky-boek. In haar eerdere werk speelden verzamelingen ook een grote rol. Zo was Fraktur mon amour haar liefdesverklaring aan gotische lettertypes waarvan ze er meer dan 300 soorten in het boek bijeenbracht. Haar Atlas van afgelegen eilanden is een bundeling van kaarten en wetenswaardigheden over eilanden die ze nooit bezocht heeft, en dat ook nooit zal doen. Ook haar roman De lessen van mevrouw Lohmark kreeg iets van een verzameling door de vele biologieplaten die in het boek zijn opgenomen en de begrippen bovenaan elke pagina.
Behalve schrijfster is Judith Schalansky ook grafisch ontwerpster. Ze zorgt zelf voor de vormgeving van haar boeken. Zo ook van Inventaris van enkele verliezen dat er werkelijk schitterend uitziet. Elk verhaal wordt voorafgegaan door een zwarte pagina waarop heel stijlvol in zwart het verlorene afgebeeld staat. En dan het omslag: op verzoek van de haar Nederlandse uitgever Meridiaan ontwierp Judith Schalansky een nieuw en prachtig omslag – veruit mooier dan het Duitse origineel! Wie haar werk kent zal het niet verbazen dat het boek voor Schalansky als het volmaaktste van alle media geldt. Dat is niet alleen aan de inhoud te merken, maar zeker ook aan hoe ze eruit zien: haar boeken zijn terecht meermaals bekroond voor hun vormgeving.
Het verstand vult aan
In het eerste verhaal in Inventaris van enkele verliezen richt Judith Schalansky haar blik op de verdwenen atol Tuanaki. Haar aandacht voor dit eiland is getrokken doordat geweld en oorlog er onbekende fenomenen zouden zijn. Ze zoekt in archieven naar beschrijvingen van dit vermoedelijk in 1843 verzonken eiland. Maar ze komt er niet: het dichtstbij brengt een verslag van James Cook haar, die op een van zijn reizen het nabijgelegen Mangaia aandeed. Een vergelijkbare indirecte benadering kent het verhaal over Villa Sacchetti. Meer dan over die villa gaat het over de schilder Hubert Robert die zich toelegde op ruïnes. Een constante door de verhalen in deze bundel is hoe het verlies van het ene weer iets anders voortbrengt. Al was het maar in de verbeelding van de beschouwer, zoals ruïne die het schilderij mogelijk maakt.
“Altijd ontbreekt er iets. Het oog ziet, het verstand vult aan: brokstukken veranderen in bouwwerken, de daden van de doden komen tot leven, heerlijker en volmaakter dan ze ooit zijn geweest.”
Precies zoals het oog dat doet bij het zien van de overblijfselen van een gebouw, vermengt Judith Schalansky in haar verhalen historische verslagen met haar eigen verbeelding. Ze baseert zich op historische bronnen, maar is zich welbewust van hun beperking. “Wat bewaren de geschiedbronnen? Niet de lotgevallen van de bij de verovering van Luik vertrapte viooltjes, niet het lijden ven de koeien bij de brand in Leuven, niet de wolkenformaties van Belgrado,” citeert Schalansky de Duitse filosoof Theodor Lessing. In deze bundel negeert ze de spreekwoordelijk vertrapte bloemen niet. Een aantal verhalen is gebaseerd op haar eigen herinneringen of het leven van haar ouders.
Judith Schalansky (Greifswald, 1980) groeide op in de DDR. In een van haar verhalen brengt ze het Palast der Republik in herinnering. Het gebouw bood plaats aan de vergaderzaal van de Volkskammer, twee evementenzalen, conferentiezalen en werkruimtes. Maar ook aan verschillende restaurants, een theater, bowlingbanen en een discotheek. Het Palast der Republik gold als het centrum van de DDR. En het nam een belangrijke plek in. zij het indirect, in het leven van Schalansky. Het was de plek waar haar vader met een andere vrouw gezien werd, wat het einde betekende van het huwelijk van haar ouders. Het verhaal dat ze hierover schreef, roept het dagelijkse leven in de DDR op.
Als dingen er niet meer zijn
Het verloren gegane schilderij Haven van Greifswald van Caspar David Friedrich leidt tot een verslag van een wandeling die Judith Schalansky maakte in het Ryckdal, de omgeving van haar jeugd. Met aandacht beschrijft het verhaal de planten en vogels die op de wandeling te zien waren. Maar Schalansky kwam tot de ontdekking dat, hoe vertrouwd de omgeving ook was, ze er niets van wist. Welke boom was dat? Hoe heet die bloem? Ze wist het niet, moest het allemaal vragen. En dat maakt iets duidelijk.
Geschiedschrijving is vormgeving achteraf, een selectie. Een onvermijdelijke keuze, want alles onthouden en bewaren is onmogelijk. Hoe we naar het verleden kijken bepaalt ook onze blik naar de toekomst. We gaan meer waarde hechten aan dingen als ze er niet meer zijn, of op het punt staan te verdwijnen. Maar dat vereist wel dat we er nog de woorden voor hebben om het te benoemen. Die woorden geeft Judith Schalansky aan de dingen in dit prachtboek.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub Van Alles
