De eeuwige metgezel van ook alle Japanners
De schrijver
[Recensie] Shusaku Endo (1923-1996) was een Japans katholiek schrijver. Zijn bekendste roman Stilte (1966) speelt in de 17e eeuw en gaat over de geloofsverzaking van een jezuïet ten tijde van de wrede vervolging van Japanse christenen. Twee jaar terug herleefde de belangstelling voor Endo’s werk dankzij de verfilming van dit boek door Martin Scorsese, de regisseur van ook The Last Temptation of Christ. Endo wordt vanwege de overeenkomsten met The Power and the Glory ook wel de Japanse Graham Greene genoemd; Willem Jan Otten heeft hem even hoog zitten als Dante en Dostojevski en voorzag de Nederlandse vertaling van Endo’s Jezus van een bewonderende inleiding.
De thematiek
De stapel van eigenzinnige Jezusbiografieën groeit nog altijd gestaag, maar zijn levensverhaal uit de pen van een katholieke Japans romancier, die naar verluidt in 1994 de Nobelprijs voor de literatuur net niet won? Dat maakt natuurlijk extra nieuwsgierig, hoewel het nu pas vertaalde boek al uit 1973 stamt en het dus niet zal steunen op de alleractueelste historische en theologische modes en inzichten.
Maar dat zal Endo jeuken: als romancier is hij in de eerste plaats geïnteresseerd in het drama en de psychologische waarschijnlijkheid van het lijdensverhaal. Want hoe kon Jezus van een charismatisch wonderdoener, mogelijke reïncarnatie van Johannes de Doper en gedoodverfde redder van het Joodse volk toch veranderen in een weerloos en lijdzaam zwijgend slachtoffer? Hoe moeten we ons dat voorstellen?
Endo’s conclusie na de nodige studie en een reis door Israël: Jezus’ tragiek was dat hij tijdens zijn leven zelfs zijn naaste leerlingen – op misschien Judas na – nooit duidelijk heeft kunnen maken dat hij echt niet de langverwachte, aardse messias was.
Opvallendste stelling
Interessant is vooral Endo’s visie op de rol van de (mannelijke) discipelen in het drama. Waarom bijvoorbeeld werden zij niet tegelijk met Jezus opgepakt als medeplichtigen? Terwijl Petrus nota bene nog een tempelsoldaat een oor had afgehakt? Hadden de leerlingen het om de eigen hachjes te redden misschien op een schandelijk akkoordje gegooid met Kajafas, zoals Endo vermoedt? Maar waardoor veranderde dat stelletje lafbekken vervolgens toch in standvastige gelovigen, die zich niet meer lieten afschrikken door de marteldood?
Het keerpunt was volgens Endo dat de leerlingen pas na Golgotha begrepen wat Jezus’ werkelijke boodschap over Gods onvoorwaardelijke, ‘moederlijke’ liefde was, toen het tot hen doordrong dat hij zich had laten kruisigen om hun hun verraad te kunnen vergeven.
Centrale zin
“Hij moest sterven, voor zijn leerlingen in staat waren de sluier op te lichten en te zien welk pad er voorbij die ogenschijnlijke zwakte lag.”
Redenen om dit boek niet te lezen
Endo sleutelt hier en daar flink aan de bekende Bijbelse feiten en verhaallijnen, die hij naar believen betwijfelt, negeert, herschikt, aanvult, verbetert en aanpast aan zijn geloofswaarheid. Daarbij zwalkt hij nogal eens heen en weer tussen redelijk onderbouwde beschouwing, vage speculaties en emotionele verbeelding, zoals in de aanname dat Jezus’ tenger was en diepliggende, droef glanzende ogen had – een nogal gemakkelijk trucje van een romanschrijver om je personage fysiek geschikt te maken voor de rol van lams Gods en man van smarten.
Verder jammer dat Endo de verschillen tussen joden- en christendom zo benadrukt.
Redenen om dit boek wel te lezen
Als u, net als inleider Otten, eerder onder de indruk bent geraakt van Endo’s nogal raadselachtige romans of de verfilming daarvan, dan zal zijn Jezus veel verhelderen.
Maar ook los daarvan vertelt hij in zijn boek een samenhangend en zeker niet onaannemelijk verhaal over wat er indertijd gebeurd kan zijn, dat het ook nu nog inspireert. En lees dit boek vooral als u nog nooit helemaal heeft begrepen hoe een timmerman uit Galilea via een gruwelijke en schijnbaar zinloze dood de hele mensheid heeft willen verlossen en, zoals Endo het formuleert, “de eeuwige metgezel van alle mensen” kon worden.
—
Eerder verschenen in Trouw en op Marijke Laurense
