Ouderdom: leeftijdsdiscriminatie én grotere levenskunst?
[Recensie] De psychische ongezondheid van ouderen lijkt gelijk te zijn aan dementiegerelateerde klachten. Wie even doordenkt, weet dat dit niet waar kan zijn, ook al krijgen wij juist bij familieleden vaak met deze dementieklachten te maken. Hoe is dit verkeerde denkbeeld mogelijk? Oorzaak kan een onduidelijk antwoord zijn op de vraag wanneer iemand oud is, hoe erg dat is en in de ogen van wie. Bijvoorbeeld: op de arbeidsmarkt ben je met 45 jaar al senior. In de zorg zijn 65-jarigen tegenwoordig – om de woorden van Van Kooten en De Bie maar weer eens te gebruiken – “jongere ouderen”. Ouderdom lijken wij te bepalen aan de hand van in het oog springende verschijnselen zoals vaak lichamelijke kenmerken (bijvoorbeeld grijs haar, gebogen houding) of prestaties (bijvoorbeeld al dan niet ‘mee kunnen komen’). Misschien zijn ‘ouderen’ diegenen die de tijd iedere dag steeds zwaarder voelen drukken op hun psychisch en lichamelijk welzijn en dit ook laten merken aan hun omgeving. Zij voelen zich zichtbaar oud. Tel daarbij op dat publieke opinie en overheidsbeleid het sociaal-culturele idee voeden en verspreiden dat ouderen zieker, zieliger zijn en vooral negatief in het nieuws komen om wat ze allemaal niét meer kunnen. Zo hebben we een recept voor groeiende misstanden, want er ‘heerst’ dubbele vergrijzing, steeds meer mensen worden steeds ouder. De kosten van deze leeftijdsdiscriminatie, ook wel ‘ageism’, en de negatieve stereotypering door de doelgroep zelf – de destructieve uitwerking van chronische gedachten zoals ‘Ik ben overbodig’ – worden alleen al in de VS recent geschat op 63 miljard Dollar per jaar (!)
Er is echter hoop: dankzij het klimmen der jaren staan “ouderen” over het algemeen meestal positiever in het leven dan jongere generaties. Alleen al door hun ruimere ervaring, zouden ouderen zich meer hebben leren richten op betekenisvolle zaken in het leven, zoals sneller tevreden zijn met wat nog wél kan en diepere menselijke relaties tegen de achtergrond van het groeiende besef van de eindigheid van het leven. Door dit zogenoemde positiviteitseffect lijkt het of ouderen minder psychische klachten hebben, behalve dan dementiegerelateerde, zoals geheugenstoornissen, moeilijker herkennen van gezichten, tijd, plaats (enz.) Dit positiviteitseffect kan dan het idee voeden dat ouderen verder zouden zijn in zoiets als levenskunst en daarmee minder psychische klachten zouden hebben.
Effectief behandelen van psychische kwalen op oudere leeftijd
Door deze vreemde paradox, leeftijdsdiscriminatie én het positiviteitseffect blijven tal van psychische, niet dementiegerelateerde ziektebeelden buiten beeld; dit terwijl ouderen daar heftig onder kunnen lijden, zo blijkt uit steeds meer onderzoek. Het goede nieuws is dat psychische klachten beter behandelbaar blijken dan lang werd gedacht. In Met de jaren. Waarom het wel zin heeft om ouderen met psychische problemen te behandelen laten Arjan Videler en Rosalien Wilting zien dat ouderen net zoveel akelige, bedroevende en vaak ook complexe psychische ziekten kunnen hebben als mensen van jongere generaties. Persoonlijkheidsstoornissen, autisme, ADHD en psychotrauma’s komen vaak voor. Al dan niet in interactie met lichamelijke klachten, ook nog vaak versterkt door eenzaamheid en het besef van eindigheid, doen deze flink afbreuk aan de levenskwaliteit van ouderen. Juist in de ouderdom wanneer bijvoorbeeld werk en partners vaak uit het dagelijks leven verdwijnen, blijken weggestopte niet eerder herkende psychische problemen hard de kop op te steken. Klachten zoals onrust, angsten en slapeloosheid worden door behandelaars vaak alleen met psychofarmaca (‘pillen’ dus) behandeld. Vooral omdat de brede overtuiging leeft dat op latere leeftijd psychotherapie geen soelaas meer biedt. Het niet ook therapeutisch behandelen van deze psychische klachten belast de ouderenzorg extra zwaar: de extra kosten voor onderbehandeling worden in Nederland geraamd op zo’n 3,6 miljard Euro veroorzaakt door veelvuldiger dokters- en ziekenhuisbezoek, te vroege verpleeghuisopnamen enzovoorts.
Concrete, schrijnende én hoopvolle behandelcasussen
Ouderen (zonder dementiegerelateerde stoornissen) blijken nog heel goed behandeld te kunnen worden. Het aanpakken van Post Traumatische Stressstoornissen (PTSS) bij ouderen zou zelfs het ontstaan van dementieklachten kunnen vertragen. In tal van concrete casussen laten Videler en Wilting zien dat er nog ‘veel te halen’ valt – ook voor de naasten van ouderen – juist door de ‘indrukwekkende veerkracht’ van deze doelgroep. Per ziektebeeld wordt een aantal concrete en uitgebreide casussen gepresenteerd uit de behandelpraktijk van de auteurs. Zeer illustratief zijn deze casussen over weggestopte oorlogstrauma’s (ook overgeërfde), miskende talenten die moesten worden onderdrukt, emotionele verwaarlozing en misbruik enz. Vaak schrijnend laten de casussen zien hoe generaties, die eigenlijk nooit geleerd hebben hun innerlijke, emotionele wereld in balans te brengen en houden, hoe erg dit is en hoeveel ouderen (en hun naasten!) hieronder zo lang en vaak in stilte lijden. De kracht van dit boek is dat het een actueel overzicht geeft van de mogelijkheden van succesvolle behandelingen van trauma’s, PTSS, autisme, ADHD en andere psychische ziektebeelden. Ook is er aandacht voor het toenemende belang van ervaringskennis (zelfhulp- en ‘buddy’-groepen) en het betrekken van het cliëntsysteem, de mensen om de cliënt heen zoals familie en naasten.
Jongere lezers
Een bonus van dit boek – al dan niet bedoeld – is dat het ook persoonlijke vragen kan oproepen bij ‘jongere’ lezers: hoe zou ik mij voelen als ik een leven lang met angsten, trauma’s en onzekerheden had moeten omgaan, zonder dat iemand mij daarbij hielp? Hoe zou ik zo’n leven beoordelen, ook in het licht van de uiteindelijke eindigheid ervan? Hierdoor stellen de auteurs ook op natuurlijke manier de levensbeschouwelijke, religieus-spirituele vragen in de behandelkamer:
‘Kortom, eindigheid en de dood zijn altijd aanwezig in de behandeling van ouderen. Jongere mensen weren de eigen eindigheid af. Dit is niet pathologisch, maar een gezonde en helpende vertekening van de werkelijkheid. Jonge mensen leven in een ‘functionele waan’, namelijk dat echt doorgaan alleen anderen overkomt.’
Ook jongere generaties die dit boek lezen, hebben hier veel aan voor het ontwikkelen van hun eigen positiviteitseffect, de verdieping van menselijke relaties, als onderdeel van hun eigen levenskunst; we weten immers nooit per wanneer wij ons oud beginnen te voelen ; ) Ook door deze bredere horizon is Met de jaren niet alleen een ‘must’ voor (semi)professionals, opleiders en beleidsmakers in de geestelijke gezondheidszorg en de ouderenzorg. Voor de geïnteresseerde relaties van ouderen (familie, partners, vrienden) krijgen, die de tijd nemen om door de soms vaktechnische taal heen te lezen, kan dit boek ook van meerwaarde zijn. Met de jaren hoort in ieder geval thuis op de literatuurlijst van iedere psychologieopleiding en verpleegkundige opleidingen (vanaf MBO+).
Rustige oude dagen (dat enkelvoud ‘een rustige oude dag’: weer een voorbeeld van ‘agism’?) onbedoeld negatief) gunnen wij iedereen. Juist het oplossen van perikelen zoals onbegrepen en onbehandeld autisme en ADHD, kunnen deze levenskwaliteit verder verhogen. Wie Met de jaren uitleest, beseft des te sterker dat het nooit te laat is om het eigen ‘zielenleven’ en de emotionele huishouding goed op orde te brengen, zodat er zoiets als levenskunst kan ontstaan en vooral dat je daar eigenlijk zo snel mogelijk mee zou moeten beginnen. Om het met de oude(?) protopsycholoog Epicurus te zeggen in zijn Brief over het geluk: “(…) en laat ook niemand wanneer hij oud is het filosoferen moe zijn. Niemand kan immers beweren dat zijn tijd nog komt, of dat zijn tijd al geweest is als het om geestelijke gezondheid gaat.”.
—
Voor het eerst gepubliceerd op bazarow
