Kritische maatschappij analyse
[Recensie] Autonomie en verbinding zijn geen tegenpolen van elkaar maar hebben elkaar juist nodig. Het nieuwe boek van Paul Verhaeghe, Onbehagen, eindigt daarom met de stelling die misschien wel klinkt als een hartenkreet na de analyse van mensen in de huidige tijd: er is juist autonomie ín verbondenheid. Die hartenkreet komt na een uitgebreide verkenning van de moderne samenleving met al z’n pijnpunten en menselijke tekorten die voor iedereen herkenbare, vaak zorgelijke tendensen zijn.
Opvallend is dat de auteur zich hier en daar nogal negatief uitlaat over het christendom. Het beeld dat hij hiervan schetst is dan ook niet erg gunstig en nogal gekleurd en eenzijdig. Het lijkt erop dat hij ook te weinig oog heeft voor religieuze ontwikkelingen die zich in de tweede helft van de 20e eeuw hebben voorgedaan en dat het christendom daarvoor ook niet louter kommer en kwel was. Ook de tegenstelling tussen religie en wetenschap is minder hard dan Verhaeghe doet voorkomen en ís in feite geen tegenstelling: religie en wetenschap zijn twee verschillende invalshoeken op het leven.
Economie als nieuwe ideologie
Mensen worden die ze zijn door “… een voortdurende interactie tussen aanleg en omgeving”(p. 98). Daarom is de invloed van groepen waar de mens deel van uitmaakt, groot, groter dan mensen vaak beseffen.
“Tegenwoordig leven we in de illusie dat we autonome individuen zijn met een eigen persoonlijkheid, onafhankelijk van en eventueel in oppositie met de maatschappij”(p. 113). Dit is een illusie omdat de maatschappij ons meer bepaalt dan wij in de gaten hebben. Ideologie heeft in de moderne tijd voor een belangrijk deel plaats gemaakt voor economie en die bepaalt nu ons denken en doen evenals onze taal: veel wordt vanuit economische optiek beoordeeld en in economische taal verwoord en dat mensen tekort.
Verhaeghe is dan ook kritisch over de vrije markt economie die ongelijkheid bevordert en ziet ook dat het onderwijs teveel op de arbeidsmarkt wordt afgestemd. Hij is kritisch over de invloed van media, bureaucratie en regelgeving en digitalisering maar peilt de diepte van de secularisatie onvoldoende. Deze is niet louter aan de invloed van wetenschap te wijten zoals hij stelt maar is vooral een verminderde relevantie van de christelijke boodschap en afnemende binding met kerken. Tegelijk is er tegenwoordig een breder, humaan getinte spiritualiteit waarneembaar omdat mensen toch verlangen naar iets dat hen overstijgt.
Speciaal onderwijs
Typerend en schadelijk is het competitie-denken waarin we onszelf en elkaar opleggen dat we – meer en beter – moeten presteren. Wat in dit boek nog wel meer naar voren had mogen komen – en dat zou je van een psycholoog ook verwachten – is het gevoel van eenzaamheid waar veel mensen tegenwoordig onder lijden. Er is een gebrek aan wezenlijke relaties en een tekort aan verbondenheid omdat de overzichtelijkheid van dorp en stad, van school en kerk, sterk zijn verminderd. Het psychisch welzijn van mensen is een zorg zoals blijkt uit het punt waar Verhaeghe de vinger op legt, het groeiend aantal leerlingen dat speciaal onderwijs nodig heeft. Dit aspect wordt weinig genoemd maar duidt op ontwikkelingen in de samenleving die zorgwekkend zijn.
Het vaak sluimerende onbehagen dat zich momenteel uit in radicale politieke partijen is een uiting van dieper liggende symptomen die in dit boek wel worden aangeduid maar om een aparte studie vragen om deze te duiden, al hangt het een wel met het ander samen.
Mensen verlangen naar een maatschappij waarin zij zich thuis voelen. Ze kunnen zich nog zo autonoom opstellen maar ze hebben tegelijk behoefte aan verbondenheid met anderen. Zagen we dat onlangs niet in het overwinningsfeest van Feyenoord? Dit volksfeest laat zien dat mensen ten diepste toch graag in iets groters bij elkaar komen. Anders en minder heftig ervaren we dat ook op 4 en 5 mei.
Paul Verhaeghe is psychoanalyticus en emeritus hoogleraar klinische psychologie aan de universiteit van Gent.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
