Geleid door de rede
[Recensie] Marcus Aurelius’ Overpeinzingen (in het Grieks: Ta Eis Heauton – ‘aan mezelf’) beginnen met een opsomming van alle mensen die een belangrijke invloed hebben gehad op de filosoof die van 161 tot 180 na Chr. keizer van het Romeinse Rijk was. Het is tekenend voor zijn nuchtere en bescheiden levenshouding. Als vertegenwoordiger van de Stoa geloofde Aurelius dat hij zich te allen tijde door zijn rede moest laten leiden. En die laat geen ruimte voor een groot ego, zo blijkt.
Maar dat laat de vraag open waar die erkenning dan vandaan kwam. Is het de nuchtere vaststelling dat Aurelius het niet allemaal zelf heeft gedaan? Of zou het een gevoel van dankbaarheid zijn – hoe onredelijk dat ook mag zijn? Beide antwoorden zijn plausibel. Anders dan hun karikatuur zou vermoeden, waren de stoïcijnen niet van mening dat een mens zichzelf volledig moest ontdoen van emoties. Dat is eenvoudigweg onmogelijk: de mens is, naast redelijk, net zo goed een emotioneel dier: “‘Wie ben ik?’ De rede (Logos). ‘Maar ik ben niet alleen de rede.’ Het zij zo.”
Sereen
Ook in zijn dagboekaantekeningen toont Aurelius zich allesbehalve vrij van emotie. Hoewel hij op zijn best volledig sereen klinkt, lezen ze regelmatig als aansporingen. Het is alsof hij afwisselend de rol van leermeester en tekortschietende leerling aanneemt. De keizer herinnert zichzelf eraan niet te klagen over het leven aan het hof, dat hij ook vandaag te maken zal hebben met mensen die hij liever zou vermijden. En regelmatig wijst hij op zijn verantwoordelijkheid: te doen wat goed is voor het grote goed.
Het ideaalbeeld van de stoïcijnen is niet een mens zonder emotie, maar een mens die zijn emoties onder controle heeft. Want emotie kan iemands blik op de werkelijkheid danig verstoren. Het zijn emoties die mensen ertoe zetten zich druk te maken om onbenulligheden of hen juist verlammen wanneer handelen nodig is. Wanneer iemands leven wordt bepaald door emoties, leidt dat onvermijdelijk tot lijden. Aurelius’ boodschap is echter dat we allemaal de kracht in onszelf hebben om daar mee om te kunnen gaan:
“Uw lijden wordt niet veroorzaakt door krachten buiten uzelf die bepalen wat er gebeurt en ook niet door de wisselingen en veranderingen van de omstandigheden waarin u zich bevindt. Waardoor wordt het lijden dan wel veroorzaakt? Door dat wat in uzelf bepaalt of iets goed of slecht is. Laat dat oordeel dus achterwege en alles is in orde.”
Invloed
Een gelukkig mens heeft inzicht in dat waar hij wel en geen invloed op heeft – en zich concentreert op het eerste. Je kunt anderen niet stoppen kwaad over je te spreken – maar wel hun er aanleiding toe te geven. Lichamelijke sensaties als pijn bestaan of wij erom jammeren of niet – we kunnen ze dus beter accepteren. En de dood is het natuurlijk eind van iedereen die leeft – wees liever bang een slecht leven te leiden dan te sterven.
Hoewel hij verre van de eerste stoïcijn is, neemt Marcus Aurelius in zijn school een unieke positie in. Als leider van het Romeinse Rijk – in oorlogstijd nota bene – is het perspectief van de filosoof onvergelijkbaar met vrijwel iedere denker die voor én na hem kwam. Zijn Overpeinzingen omvatten zowel het diep persoonlijke als het ethisch-maatschappelijke als het universeel redelijke: mens, keizer, en opnieuw mens.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
