Poëzie: we leren en we genieten er van
“De Poëtica is het oudste en het invloedrijkste boek in de geschiedenis van de westerse literatuurtheorie.” zo begint de inleiding bij de nieuwe vertaling in het Nederlands van dit werk van Aristoteles (384-322 v.C). Casper de Jonge, de auteur van deze zeer instructieve inleiding, windt er geen doekjes om dat we hier met een sleuteltekst te maken hebben. Vervolgens legt hij overtuigend uit waarom dit zo is.
Aristoteles schreef vier werken over de dichtkunst, maar de andere werken kennen we slechts indirect. Er bestaan op dit moment geen exemplaren meer van. En zelfs van deze Poëtica is slechts het eerste deel overgeleverd. Dit deel spitst zich toe op het epos en de tragedie.
De Poëtica is een vroege literatuurgeschiedenis die bijdraagt aan ons begrip van de klassieke Griekse literatuur. Daarnaast is het een vroege taalkundige verhandeling, een eerste aanzet tot een grammatica. Opvallend is dat de aller oudste, nu bekende grammatica – voor het Sanskriet van de Indiase geleerde Panini – ook uit de vierde eeuw voor Christus stamt. In later grammatica’s zijn de termen van Aristoteles overgenomen. We kennen ze tot op de dag van vandaag. Echter, de betekenis van de termen is wel verschoven. Daarmee wordt het lezen van de Poëtica soms wel een kwestie van zeer goed opletten.
Maar het belang van de Poëtica gaat nog verder. Aristoteles introduceert hier begrippen als ‘plot’, ‘eenheid’, ‘peripetie’ (plotselinge omslag in een tragedie, bijvoorbeeld bij de komst van een boodschapper). Volgens Aristoteles is een wezenlijk kenmerk van poëzie de mimesis: gedichten beelden een bepaalde handeling uit in een samenhangend plot (muthos). Impliciet reageert Aristoteles hiermee op Plato, die mimesis negatief omschreef als imitatie. Aristoteles definitie is veel positiever, maar zijn begrip van poëzie overlapt niet meer geheel met de onze. Voor Aristoteles behoren de epen van Homerus, de tragedies van Sophocles en de komedies van Aristophanes, maar ook de narratieve liederen ter ere van Apollo tot de poëzie. Het voordeel van Aristoteles ruime definitie is dat zijn beschrijvingen en kwalificaties ook van toepassing zijn op dans, muziek en schilderkunst en zelfs op kunstvormen die de auteur zelf niet gekend heeft als film. Opvallend daarbij is ook zijn positieve beoordeling van emoties in de kunst. Ze zijn functioneel. Kunst kan emoties oproepen en daarmee psychische heling tot stand brengen. Ze is om van te leren, niet in de laatste plaats over ons zelf en om van te genieten.
Aristoteles schreef de Poëtica als onderdeel van een filosofische visie die gekenmerkt wordt door een teleologisch denken en een voorliefde voor een systematisch onderverdelen als middel tot analyse. De invloed hiervan op de westerse kunstvisie is nauwelijks te overschatten.
Wie na deze uitgebreide inleiding, waar nog veel meer in staat dan ik hier heb samengevat, vervolgens de tekst gaat lezen wordt getroffen door de helderheid van de taal, de korte hoofdstukken en de eenvoudig te volgen opbouw. Hier zijn de vertalers zeker debet aan. Wat een goed leesbare tekst hebben ze hier gemaakt. De Poëtica is hiermee zeer toegankelijk geworden en is nu helemaal geen enge klassieke tekst meer die zoveel gezag inboezemt dat je er maar niet eens aan begint. Iedereen geïnteresseerd in literatuurwetenschappen of kunstkritiek kan dit lezen en zou het misschien in de opleiding ook verplicht moeten doen. Ik vind deze vertaling veruit te verkiezen boven die uit 2004 die verscheen bij Atheneum, Polak & van Gennep. Overigens verschijnt bij deze uitgever binnenkort weer een vertaling van het werk.
In tegenstelling tot sommige belangrijke stromingen van de literatuurwetenschap van de laatste honder jaar is Aristoteles benadering van teksten niet instrumenteel. Hij heeft een visie op mens, diens karakter en de functie die kunst voor de mens kan vervullen. Daarmee raakt de analyse doorbloed en met het echte leven verbonden. Die sensatie bij een tekst die meer dan twee millennia oud is, vond ik bijzonder.
Het boek wordt afgesloten met een geschiedenis van de receptie van de Poëtica door Piet Gerbrandy. De Poëtica komt uit in de reeks Aristoteles in Nederlandse vertaling. Hierin verschijnen sinds 1999 regelmatig delen van het werk van de grondlegger van de westerse filosofie. Zoals altijd bij de Historische Uitgeverij is het boek mooi verzorgd. Dik papier en een harde kaft, goede bladspiegel. Zo’n boek ligt in de hand. Wat een plezier en dat voor een prijs (25 euro voor 170 pagina’s) die ik onverwacht vind meevallen. Dit is een boek waar je blij van wordt.
—
Voor het eerst verschenen op De Leesclub van Alles
