Aangrijpend overzicht
Dan Stone maakt in dit tamelijk beknopte boek een grondige analyse van de historische context van de Holocaust en staat stil bij de ideologie van het nazisme en menselijke rassen.
Wat in dit boek steeds weer naar voren komt, is het feit dat “… de genocide op de Joden zonder brede steun binnen en buiten Europa nooit zo totaal en gruwelijk kon zijn geweest” (p. 12). Dan Stone plaatst de Holocaust in een breder perspectief en maakt voortdurend duidelijk dat Duitsland hierin weliswaar een zeer belangrijke rol heeft gespeeld maar hierin steun en medewerking van anderen ondervond.
“Trauma, collaboratie, genocidefantasieën en de naoorlogse gevolgen zijn de vier voornaamste invalshoeken van dit boek” (p. 22). Scherp worden de gebeurtenissen getypeerd, geïllustreerd met kenmerkende citaten uit brieven, dagboeken en toespraken die de toenmalige tijd op krachtige, soms zelfs op onthutsende wijze dichterbij brengen.
Hierbij worden ook lijnen naar het heden getrokken waarbij Dan Stone ervoor waakt om actuele gebeurtenissen als een parallel van de Holocaust te zien. Dat is een manier van denken die nogal eens voorkomt, tot ergernis en woede van Joden en die tekort doet aan het volstrekt unieke van de Holocaust. Het lijkt mij een zwaktebod om actuele gebeurtenissen meer historisch gewicht te geven door ze met de Holocaust te willen vergelijken.
Bredere historische context
In dit boek wordt de Holocaust gezien als het verschrikkelijke gevolg van de nazi’s onder leiding van Hitler maar ook onder invloed van allerlei ontwikkelingen in het interbellum die mensen ontvankelijk maakten voor deze ideeën: “Nazisme … kwam niet uit het niets: massapolitiek, werkloosheid, het geweld na 1918, de opkomst van het Italiaanse fascisme, anticommunisme, nationalisme in postimperiale opvolgerstaten, verzoeningspolitiek en de onderschatting van Hitler en zijn ideeën, met name het belang van ‘ras’, het concept fascisme als ‘binnenlands kolonialisme’: ze droegen allemaal bij aan de aantrekkingskracht van het nazisme” (p. 64 – 65).
Kristallnacht
Dan Stone tekent vrij beknopt maar wel duidelijk de crisis- en oorlogsjaren waarin bekende en minder bekende antisemitische feiten naar voren komen zoals de wet op Joodse voornamen uit 1938 waarin mannen Israel en vrouwen Sarah als toevoeging krijgen om zo als Jood te kunnen herkend in de administratie.
De Kristallnacht uit 1938 is overbekend maar weten we dat Joden verantwoordelijk werden gesteld voor herstelbetalingen? Het euthanasie programma van de nazi’s werd in 1941 beëindigd omdat dit teveel maatschappelijke onrust veroorzaakte. Dit protest en zijn invloed is opvallend en de vraag is misschien te simpel maar wat zou er gebeurd zijn wanneer er op bredere schaal was geprotesteerd tegen de Holocaust?
Gruwelijk is het aandeel van de Einsatzgruppen die uit slechts 3000 man bestond maar desondanks in staat was om 1,5 miljoen Joden te vermoorden.
Het opleidingslogboek van de Ordnungspolizei uit 1941 illustreert op aangrijpende wijze de toenmalige gedachtegang: ‘Dit betekent niet alleen het verwijderen van het ras van parasieten uit de macht, maar komt neer op hun eliminatie [Ausrottung] uit de familie van Europese volkeren’ (p. 139).
Oost-Europa
Wat dit boek van veel andere – goede – boeken over de Holocaust onderscheidt is de grotere aandacht voor wat er in de landen in het oosten van Europa gebeurde. Hier vonden vele massale moordpartijen plaats in de eigen omgeving van de slachtoffers waarbij lokale mensen actief betrokken waren.
In het westen waren het met name concentratiekampen waar Joden hun bittere einde vonden en deze worden uiteraard ook belicht maar ze staan duidelijk in de bredere context die dit boek typeert.
Na alle aankomsthandelingen, waaronder de tatoeage, zei een Jood: “Nu wisten we dat we volkomen afgesneden waren van beschaving, van de mensheid, en dat we ons aan de ‘andere kant’ van het leven bevonden, hoewel we nog steeds leefden” (p. 200).
Holocaust vandaag
Belangrijk is ook het hoofdstuk over de aandacht voor de Holocaust na de Tweede Wereldoorlog. Dan Stone is daar vrij kritisch over en vindt dat alle goedbedoelde herdenkingen met een ondertoon van ‘dit nooit meer’ vaak niet in staat zijn om tot de historische diepte door te dringen. Hij wil echt stilstaan bij het ongemakkelijke feit dát de Holocaust destijds kon voorkomen in Europa en dat deze niet alleen aan de nazi’s is toe te schrijven. Dan Stone is hoogleraar moderne geschiedenis en directeur van het Holocaust Research Institute aan de Royal Holloway, Univerversity of London. Hij schreef eerder Concentration camps en Histories of the Holocaust.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
