Boeiende gesprekken over onze samenleving
Het boek De leegte voorbij bevat 17 gesprekken met uiteenlopende mensen uit de samenleving en de politiek. Esther van Fenema en Joost Röselaers streefden naar diversiteit en mensen met “een onafhankelijke en creatieve geest” (p. 14). Iedere persoon wordt ingeleid met een korte typering van zijn leven, werken en denken. Dit boek is ontstaan uit en een vervolg op Het verlaten individu, een analyse van de huidige tijd, geschreven door Esther van Fenema.
Leegte
In alle gesprekken komt de emotionele leegte onder mensen van onze tijd naar voren. Mensen voelen zich vaak eenzaam en gedesoriënteerd maar hunkeren tegelijk naar verbondenheid en naar inspirerende leiders.
Dirk de Wachter, Vlaams psychiater en bekend van het boeken De kunst van het ongelukkig zijn, ziet de zin van ons leven in het samen zijn met anderen. Hij heeft dat zelf duidelijk ervaren in een periode van ernstige ziekte waar hij in het boek Vertroostingen over vertelt.
Beatrice de Graaf signaleert dat jongeren vrijheid als iets persoonlijks opvatten: je mag zeggen wat je denkt. Zij vindt het belangrijk dat vrijheid wordt beleefd als iets dat we met elkaar beleven, waarin we elkaar respecteren en gezamenlijk het goede voor ons land zoeken. Dit is een belangrijke verschuiving in de beleving van vrijheid die wordt gekleurd door individualisme. Vrijheid als persoonlijke en gezamenlijke opdracht, waarbij het gaat om onderlinge relaties en ieders welzijn, is veranderd in een individualistische houding waarin mensen vinden dat ze zich veel mogen permitteren. We zien dat ook terug in de debatten in de Tweede Kamer, waarbij de toon vaak hard is omdat mensen geen blad voor de mond nemen. De zorg om het individualisme komt ook in de gesprekken met Klaas van Egmond, hoogleraar Milieukunde en Duurzaamheid in Utrecht en Paul Schnabel naar voren.
Paul Cliteur ziet humanistische waarden als basis van onze samenleving en Doortje Smithuijsen, filosofe die schrijft voor Trouw en Volkskrant, vindt het hoopvol wanneer mensen zich inzetten voor maatschappelijke idealen.
Spiritualiteit
Speelt religie nog een rol van betekenis in de huidige, sterk geseculariseerde samenleving? Dit aspect komt in enkele gesprekken naar voren. Jaime de Bourbon de Parme, klimaatgezant namens Nederland, ziet dat mensen een gevoel van verbondenheid ervaren met iets dat boven henzelf uitstijgt. Er is dan sprake van verwondering en dat gevoel kan de basis zijn om je in te zetten voor de aarde en de mensheid.
Stephan Paas refereert aan Paul Ricoer die spreekt over een ‘tweede naïviteit’, waarmee hij bedoelt dat de volwassene opnieuw kind kan worden en ondanks rationele tegenargumenten blijft geloven in menselijke idealen, dat geloof kan ook een specifiekere relgieuze inhoud hebben. Ik zie wel dat er af en toe behoefte is aan momenten van bezinning, waarin we stilstaan bij de grenzen van ons leven. Dat is duidelijk het geval bij de dodenherdenking op de avond van 4 mei en rond Allerzielen.
Stephan Paas noemt ook expliciet de kerk als plaats waar de dankbaarheid voor het leven wordt gevierd en waar mensen uit alle lagen van de bevolking zich met elkaar verbonden voelen. Die verbondenheid staat echter wel onder druk maar is vaak wel aanwezig en kan dan ook hartverwarmend zijn, zo merk in kerkgemeenschappen.
Leegte als kern
De conclusie van Esther van Fenema en Joost Röselaers na deze 17 gesprekken is dan ook overeenkomstig de titel van hun boek dat er sprake is van een gevoel van leegte in onze samenleving. De persoonlijke vrijheid waar mensen aan hechten, brengt ook eenzaamheid met zich mee omdat er een tekort is aan een gemeenschappelijk gedeelde visie.
De hoop van de auteurs is dat er momenten van ‘kleine goedheid’ zullen zijn. Een prachtig en uiterst actueel voorbeeld daarvan was onlangs de ontmoeting tussen rabbijn Awraham Soetendorp en iman Shamier Madhar in het programma Buitenhof toen zij hun gesprek over de oorlog in Gaza met een warme handdruk besloten.
Komt dit boek de leegte voorbij zoals de titel suggereert? Die pretentie hebben de auteurs gelukkig niet en dat is dan ook niet echt het geval. De leegte wordt in de gevoerde gesprekken vooral gesignaleerd en de oplossing is hoogstens het globale duiden van een mogelijke richting.
Joost Röselaers zegt daarom terecht dat we denkers nodig hebben in de politiek en dat geldt eigenlijk ook voor zorg, onderwijs, leefomgeving, arbeid, kerk en menselijk welzijn.
De leegte voorbij is dan ook vooral een palet van gesprekken die gezamenlijk een eerste analyse vormen en enigszins aftasten hoe we de leegte achter ons zouden kunnen laten.
Esther van Fenema is psychiater en heeft een eigen praktijk. Zij werkte eerder in het LUMC en publiceerde onlangs Het verlaten individu. Joost Röselaers is remonstrants predikant in Vrijburg in Amsterdam, columnist voor Het Financieele Dagblad en Volzin en actief in D’66.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
