Een van de raarste Engelse boeken
Doet het ertoe of een Engelse roman geschreven is in Leeds, Glasgow of Cardiff? In het geval van Lanark (1981), het debuut van schilder en schrijver Alasdair Gray, kennelijk wel. “Het beste uit de Schotse literatuur sinds tijden”, noemen Ian Banks en Anthony Burgess het boek. Dus uitdrukkelijk niet uit de Engelse. Kennelijk is dat bedoeld als een compliment jegens Schotland.
Hebben ze gelijk? In ieder geval is Lanark een van de raarste boeken die sinds lang in het Engels geschreven zijn. Voor de helft vertelt het de wordingsgeschiedenis van de schilder Thaw, in wie we misschien Gray zelf mogen herkennen. Voor de andere de avonturen van een zekere ‘Lanark’ in een door rampen geplaagde nabije toekomst. Van outcast tot burgemeester, van mislukkeling tot bezorgde vader, zwerft Lanark door een apocalyptisch Glasgow dat, gemanipuleerd door een mysterieuze kongsie, kampt met milieuvergiftiging, watergebrek en verloedering.
Komedie
Kop of staart zijn aan het boek moeilijk aan te ontdekken, en daar lijkt het Gray ook niet om te doen te zijn. Zijn Thaw en Lanark misschien dezelfden, zoals de ondertitel van de roman suggereert? Een Schotse ‘Goddelijke Komedie’ is het boek ook wel genoemd, en een hellevaart mag je Lanarks omzwervingen wel noemen. Maar moet je uiteindelijk aan met deze roman, waarin bovenal de geest van William Blake lijkt rond te waren?
Over humor beschikt Gray in ieder geval wel. Een lange lijst in de marge wijst de lezer tegen het eind van het boek gedetailleerd op de schrijvers en werken waaraan hij passages, ideeën of beelden heeft ontleend. In het zelfde hoofdstuk ontmoet Lanark de schrijver van het boek (ook al geen originele wending, zoals Gray haastig noteert), die hem vertelt dat zijn beschaving instort omdat hij (of zij in het algemeen?) ‘slecht is in de liefde’.
Identiteit
De vertaling had iets briljanter mogen zijn – maar toegegeven: ik geef het je te doen. Verdween in het Nederlands misschien ook het typisch ‘Schotse’ in taal, toon of uitdrukking waarin het boek zijn uitgesproken nationale identiteit zou bezitten? Of is dat laatste hoogstens politiek van belang en kan de literaire lezer er rustig aan voorbijzien?
Zelden laat een roman zoveel vragen open als Lanark. Een reden tot her- en herlezing, want intrigerend is het boek ongetwijfeld. Het raarste sinds tijden, inderdaad. Wie dacht in de literatuur alles wel zo’n beetje gezien te hebben, staat vroeg of laat toch weer met met zijn mond vol tanden.
—
Ook verschenen op Twitter/X en Linkedin
