De teruggaafproblematiek
Hoewel Jos van Beurden bovenop de materie van koloniale roofkunst zit werd zijn pamflettische boek Het lege vitrinesyndroom, bij verschijnen ingehaald door twee heuglijke gebeurtenissen.
Herkomst
Onderzoekers vonden in museum Paleis Het Loo de lang verloren gewaande Javanse kris van sultan Diponegoro terug. En het Rijksmuseum retourneerde tenslotte een pronkkanon aan Sri Lanka, het land van herkomst. Deze plotselinge dynamiek benadrukt de noodzaak van een eensluidende culturele ethiek bij zowel teruggevende als terugontvangende partijen, waartoe Van Beurden degelijke voorzetten geeft.
Ook Van Beurden bleef naar de zoekgeraakte/gemaakte keriss (sabel) van de Javaanse vorst/verzetsheld Diponegoro speuren. In zijn vorige boek Ongemakkelijk erfgoed vertelde hij hoe de Nederlandse kolonisator de Javaanse vorst misleidde, bestal en – ten onrechte – arresteerde.
Het sierwapen, waar Indonesië telkens bij Nederlandse culturele contacten naar informeerde – en dan maar een andere kris kreeg overhandigd – lag decennialang onopgemerkt in Paleis Het Loo.
Arrestatie
In 1830 nam de Nederlandse generaal De Kock de kris mee als aandenken aan het eind van de Nederlands-Javanse oorlog en de (sluwe) arrestatie van Diponegoro.
In Nederland liet De Kock het golvende steekwapen aanpassen tot een regulier pronksabel.
Zijn nazaten wilden het wapen verkopen aan militair museum Bronbeek, Arnhem. Dit feit ontdekten onderzoekers recentelijk in een briefwisseling in het Bronbeek-archief. Maar de kris schitterde daar door afwezigheid. Verder speurend bleek dat de familie in 1974 de kris in bruikleen aan Het Loo had gegeven, met oog op aankoop. Maar het museum zei geen geld voor “het wapen van De Kock” te hebben en bewaarde het – zonder verwijzing naar “de kris van Diponegoro”.
Pas in 2023 verbonden de onderzoekers de losse eindjes. Dat de kris een gedeeltelijke transformatie onderging… wie had dat kunnen denken?
Opeisen
Eeuwenlang namen kolonialisatoren, soldaten, evangelisten en wetenschappers “culturele artefacten” mee uit overheerste landen van het zuidelijk halfrond: als machtsmiddel, uit geldelijk gewin, blinde kunstliefde of kille afpersing. Nu verkeren we in het stadium dat voormalig-gekolonialiseerde en bestolen landen hun erfgoed terug opeisen.
Een andere, slepende kwestie betreft het ceremoniële kanon van de Ceylonese koning van Kandy. Soldaten van de VOC namen het kanon in 1765 mee als wraak voor te dure en kwalitatief ondermaatse kaneel die hij Nederland geleverd zou hebben. Het blauwe sierkanon sleet daarop zijn dagen, amper opgemerkt in het Rijksmuseum in een vitrine.
Deze eeuw legden Sri Lankase erfgoedprofessionals contact met het museum voor kennisuitwisseling en – wellicht – een replica van hun kanon. Konden ze op meer hopen?
Overdracht
Ook in een BNNVARA-tv documentaire toonde het Rijksmuseum zich niet onwelwillend tegenover de Sri Lankase bemiddelaarster Naazima Kamardeen, maar concrete overdracht bleef uit.
Treffend beschrijft Van Beurden hoe Kamardeen in november 2022 met alle égards in het Rijksmuseum wordt ontvangen, achter een gereserveerde tafel in discussie gaat en daarna ademloos voor het kanon achter glas staat. Tot dan toe bepaalde het Rijksmuseum het gezamenlijke researchproject. Van Beurden noemt dit het dominante gedrag van het “mondiale noorden in het teruggave-discours met het mondiale zuiden.” Kamardeen schrijft Van Beurden dat ze pas thuis geraakt werd door de impact van het bezoek. Ze voelde trots maar ook verdriet dat het kanon en zelfs de kennis erover niet meer aan Sri Lanka leek toe te behoren.
Een jaar later, november 2023, keerde het diplomatieke tij en werd het geretourneerde kanon met eerbetoon overladen en met zang en dans thuis verwelkomd in Colombo, Sri Lanka. Beschamend om als Nederlander te zien.
Collecties
Meer dan in zijn vorige, agenderende boek zet Van Beurden nu de consequenties van teruggave voorop. In Frankrijk is het politieke gebaar van teruggaaf aan voormalige Afrikaanse koloniën groter dan het aantal objecten. Terug-gevers zouden zich moeten verdiepen in het juiste momentum en passende politieke of praktische omstandigheden. Kun je afgestoten collecties opdringen aan herkomstlanden? Hoort een schedelkapje van een oermens, ontdekt en benoemd door een Nederlandse wetenschapper, nu eindelijk niet ‘ns toe aan het land van de vindplaats – niet in Leiden?
De teruggaafproblematiek gaat trouwens niet alleen musea aan. Van Beurden publiceert een Marktplaats-pagina waarop een Papoea masker wordt aangeboden voor 4000 euro – zonder verdere details. Op de TEFAF kunstbeurs en de momenteel lopende Indonesië-tentoonstelling in de Nieuwe Kerk fotografeerde hij museale stukken uit privécollecties. De bijschriften verzwijgen de dubieuze herkomst als mogelijke roofkunst.
Reshuffle
Is de Westerse (noordelijke) angst voor lege vitrines gegrond? Zo’n vaart loopt het niet. Wel is een grote reshuffle op komst, die zich al aankondigt via hierop commentariënde, hedendaagse kunst uit het mondiale zuiden.
Conclusie: Ofschoon specialistisch bedoeld – voor museum-en erfgoedsector – is het boekje prettig leesbaar geschreven. Zonder dat Van Beurden een oordeel opdringt stelt hij de juiste vragen om een open discussie aan te zwengelen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
