Kennismaking met Marilynne Robinson
De Amerikaanse auteur Marilynne Robinson (1943) is bekend van verschillende romans die spelen in een streng protestants milieu op het platteland van Amerika. Het is de geesteswereld die ze zelf goed kent en waarvoor ze een grote genegenheid voelt.
Naast romans schreef Robinson in de loop der jaren ook verschillende essays en artikelen, die deels ook in het Nederlands zijn verschenen, zoals De gegevenheid der dingen en Wat doen wij hier? Het zijn bespiegelingen rond thema’s als geloof, geluk, geweten en wat het betekent om mens te zijn. Thema’s die ook in haar romans spelen.
In Van waarde zijn doet Bart Cusveller, docent zingeving en ethiek aan de Hogeschool Viaa, een poging om de denkwereld van Robinson scherper in kaart te brengen. Haar essays bestrijken belangwekkende onderwerpen, maar haar bloemrijke en soms wat wijdlopige en associatieve schrijfstijl maken het niet altijd gemakkelijk greep te krijgen op wat ze nu precies beoogt.
Rationalistische reductionistische methode
Een belangrijke constante in haar beschouwend werk is kritiek op het moderne wereldbeeld. De rationalistische reductionistische methode van de wetenschap verklaart alles wat met de menselijke geest te maken heeft weg. Godsdienst wordt als iets primitiefs beschouwd. Ethiek wordt ingewisseld voor het instinct als de aanjager van het menselijk gedrag.
Robinson richt haar pijlen op het darwinisme dat volgens haar dominant is geworden. Met name het bestaan van altruïsme, ziet ze als tegenwerping tegen het darwinisme, omdat dat ervan uitgaat dat mensen alleen handelen uit eigenbelang en overlevingsdrift – uit nutsoverwegingen – terwijl mensen evident de mogelijkheid hebben en die ook realiseren om tegen hun eigen belang in te handelen uit mededogen. Cusveller:
“Ethiek is zo gezien een houding van ontzag voor de intenties die onze natuur als dieren overstijgen, meent zij. Het is de buitengewone mogelijkheid van de menselijke soort om anders of meer dan louter instinctief te handelen, om de eigen natuurlijke verlangens te herkennen als nadelig en onwenselijk, en om terug te deinzen voor geweld of zelfzucht of wedijver jegens anderen” (p. 55).
Ethische vorming
Het is belangrijk dat wij werken aan onze ethiek, vindt Robinson. Helaas is het zo dat dezelfde moderne wereld van vandaag daar niet aan bijdraagt. Ethische vorming vindt plaats in de kringen van familie en gemeenschappen en die staan onder druk in een samenleving die wordt gedicteerd door economische wetmatigheden. Robinson herkent ook hierin een ‘darwinistisch paradigma’: “Het is steeds hetzelfde liedje – degenen die goed, fit, slim en vlijtig zijn, die gedijen. Zij beantwoorden aan het soort mens dat in de natuurtoestand zou overleven en voortleven” (p. 68).
Naast kritiek probeert ze in haar essays ook een positieve bijdrage te leveren met haar pleidooi voor het belang van de geesteswetenschappen. Hierbij laat ze onbekommerd zien dat ze wortelt in de christelijke traditie, met name in de protestantse variant daarvan.
De menselijke geest is voor Robinson van wezenlijk belang. Zo zijn we geschapen, om met onze geest afgestemd te zijn op de wonderbaarlijke werkelijkheid die ons omringt. Daarbij past bescheidenheid en ontzag. “We zijn in staat om te zien dat we tekortschieten in wat we weten of doen, we horen hoe ontoereikend onze nauwkeurig afgewogen woorden zijn”, citeert Cusveller Robinson (op p. 79).
De betekenis van haar essays worden in dit verhelderende boekje ontvouwd. Ze schuilt wat mij betreft vooral in de welsprekendheid waarmee Robinson de menselijke waardigheid hooghoudt, die juist gelegen is in onze goddelijke oorsprong. Zelf noemt ze het een vorm van ‘christelijk humanisme’ waarbij het eerste het tweede kleur en diepgang geeft. Het boek van Cusveller is een mooie kennismaking en wakkert het verlangen aan weer eens in haar essays te duiken.
—
Ook verschenen op NieuwWij en .BertAltena
