Een pakkende roman die je aan het denken zet
In de ruim drie decennia dat Philippe Claudel als schrijver actief is, heeft hij niet alleen een grote internationale lezersschare aan zich weten te binden, maar ook andere kunstenaars aangesproken en geïnspireerd. Zijn roman Grijze zielen werd onvergetelijk verfilmd en in februari van het volgend jaar gaat in Antwerpen een opera in première die gebaseerd is op de dwingende, kafkaïaanse roman Het verslag van Brodeck uit 2007. Er is reden genoeg om altijd weer uit te kijken naar nieuw werk van de Lotharingse schrijver.
Veelstemmiger
Schelmering, de nieuwe, dikke roman van Claudel voldoet ruimschoots aan alle gewekte verwachtingen. Het boek is nog rijker en veelstemmiger dan zijn voorgangers, even somber, maar ditmaal ook met de berustende ondertoon die in het leven nu eenmaal vaak het geschenk is van de afstand die komt met het klimmen der jaren.
Het verhaal speelt zich af aan het begin van de vorige eeuw, in de Verloren Provincie van een uitgestrekt keizerrijk – dat ongenoemd blijft, maar waarin wij moeiteloos de Habsburgse dubbelmonarchie herkennen. De winters vol regen en sneeuw lijken er eindeloos, “de steriele, minerale, naakte adem van de landwind” berooft er bijna alles van zijn geur.
Krom lopen
In een straatarm dorpje in die streek, bevolkt door ‘half-mensen, half-beesten’ die voortdurend rochelen, krom lopen, een ongezonde huidskleur hebben en moeizaam hun schamele kost bij elkaar scharrelen, vinden twee kinderen op een avond het lijk van de pastoor, liggend in de sneeuw. De politieman van het plaatsje is aanvankelijk eigenlijk vooral blij dat er eindelijk eens iets gebeurt in zijn godvergeten standplaats. Met zijn carrière wil het niet zo vlotten, misschien dat er nu verandering in zal komen.
Aanvankelijk komen de gebeurtenissen in de roman traag op gang. Claudel gebruikt de eerste tweehonderd bladzijden om rustig en in mooi, gedetailleerd proza een beeld te schetsen van het nogal uitzichtloze leven in deze negorij, van de afgestompte inwoners, waarvan ook een kleine moslimgemeenschap deel uitmaakt.
Tempo
Maar vervolgens komt het verhaal op stoom en ontrollen de gebeurtenissen zich in een steeds hoger tempo. De moord raakt niet opgelost, en dat lokt gewelddaden uit tegen de moslims. Langzaamaan verandert de schildering van het uitzichtloze plattelandsleven in een adembenemende thriller waarin de verwikkelingen naadloos in elkaar grijpen. De dorpelingen raken verzeild in een onontkoombare geweldsspiraal. ”Iedereen,” merkt de verteller aan het eind van het boek op, “had een rol gekregen waaraan hij niet kon ontsnappen.”
Machinerie
Het knappe van het boek is dat Claudel laat zien hoe een samenloop van alledaagse omstandigheden en algemeen voorkomende karaktertrekken (ijdelheid, koppigheid, domheid, alcoholisme, onschuld, hypocrisie, belustheid op geld en aanzien, het willen vasthouden aan privileges en hiërarchieën,) een gruwelijke machinerie van frustraties en provocaties in gang kan zetten die in een kleine, overzichtelijke gemeenschap helse, perverse krachten losmaakt, uitmondend in brandstichting, een mensenjacht en verschillende moorden. De haren rezen deze lezer regelmatig te berge.
Politieman
Er ontstaat een breuk in de wereld vanaf het moment waarop de politieman, om van het gezeur af te zijn, een onderscheid maakt tussen de werkelijke waarheid en de werkbare waarheid. De oude imam van de kleine moslimgemeenschap weet hoe fragiel een diverse samenleving is. Hij ziet het gevaar al vroeg aankomen: “U weet dat wij niet talrijk zijn. Mensen die anders zijn, worden getolereerd zolang de wereld zo soepel loopt als touw door een katrol, maar er hoeft maar een stofje te zijn, een zandkorrel, een scheurtje in het vlas, een gat in de emmer van de put, een kwaal die de kudde treft, een opgedroogde bron, en dan beginnen de vingers al te wijzen. Wie een kat wil verdrinken, zegt dat ze bijt.”
Maatschappij
Die broosheid van een samenleving toont Claudel aan de hand van de lotgevallen en gedragingen van een reeks personages uit alle geledingen van de maatschappij: de politieman, de burgemeester, de imam, de rentmeester, de markgraaf, een zwakbegaafde boerenzoon, een man die leeft van het opknappen van allerlei louche karweitjes. Zuiverheid en onschuld vindt de lezer uiteindelijk bij de plaatsvervanger van de politieman en bij het jonge meisje Lémia, die het boek alsnog aan een berustend, elegisch einde helpen.
Straatnamen
Spijtig is wel dat de meestal mooi lopende vertaling van het boek nogal slordig is geredigeerd. Bijna de helft van de straatnamen van het Balkandorpje is in het Frans blijven staan. De zinnen bevatten regelmatig lelijke klank- en woordherhalingen die een goede redacteur er uit had gewied, en de teint van een gelaat heet hier de tint. Deze pakkende en tot veel nadenken stemmende roman had beter verdiend.
—
Ook verschenen in de Trouw
