Paradoxale ontknoping van een indrukwekkend familiesaga
Er is al veel over gepraat, er zijn tonnen papier over vol geschreven, ontelbare documentaires over gemaakt en enorme archieven met filmrollen mee gevuld: de mens gaat altijd op zoek naar zijn verleden. Waar kom ik vandaan, wat is er allemaal gebeurd in de generaties die voor mij deel uitgemaakt hebben van de geschiedenis, … nieuwsgierig en volhardend op zoek gaan naar waarheden die al dan niet voor het daglicht verborgen zijn gebleven.
Dat is wat Eva Menasse (°11 mei 1970, Wenen, Oostenrijk), halfzus van de bekende Oostenrijkse auteur Robert Menasse, als uitgangspunt gebruikt in haar opvallende familiesaga Vienna. Vooral na WOII werd het zoeken naar familiegeschiedenis een traditie in de Duitse literatuur.
Eva Menasse studeerde geschiedenis en Duitse literatuur. Zij schreef voor Profil en de Frankfurter Allgemeine Zeitung en kreeg de Heinrich Böll Preis. Vienna (01 januari 2005) was haar debuutroman en werd in 2024 vertaald door Annemarie Vlaming. Andere bestsellers van Menasse zijn Quasikristallen (16 oktober 2014) en Dunkelblum zwijgt (31 mei 2014). Van deze laatste roman zijn in Nederland meer dan 15.000 exemplaren verkocht.
Alles begint met een hilarische geboorte
In dit verhaal wisselen fictie en non-fictie elkaar af. Alles begint met de grootouders en de hilarische geboorte van Bertl in 1930. Grootvader is van Joodse afkomst en hij trouwt in de jaren ’20 met een katholieke vrouw. Hun drie kinderen worden netjes opgenomen in het geboorteregister van de Joodse gemeenschap. De dochter van Bertl zal later de alwetende verteller zijn van deze indrukwekkende familiesaga. Zij vertelt op een eigenzinnige manier het verhaal van de Menasses met haar grootvader, haar vader (een voetballer die ooit deel uitmaakte van het Oostenrijkse Wunderteam dat ooit veertien wedstrijden achter elkaar ongeslagen bleef onder coach Hugo Meisl), haar oom en haar broer in de hoofdrol. Nochtans zijn enkele andere personages onontbeerlijk om het verhaal diepgang en achtergrond te geven, zoals zal blijken op de vele familiebijeenkomsten waarbij Eva Menasse zeer zorgvuldig de steeds weerkerende verhalen optekent.
Het besluit om de kinderen te evacueren
Nazi-Duitsland bezet Oostenrijk en dat is zeker voor Joden geen feestelijke gebeurtenis. Vele Joodse gezinnen namen het besluit om hun kinderen te evacueren. Zo ook verging het de drie kinderen die werden ondergebracht in Goot-Brittanniê (de twee jongens Hugo en Bertl) en Canada (dochter Katzi). Voor de kinderen is dit zeker een aangrijpende gebeurtenis en niemand weet of zij ooit nog zullen terugkeren naar hun ouders, … Voor hun ouders is de situatie enigszins houdbaar omdat hun moeder in het bezit is van een Ahnenpass, een bewijs van Arische afkomst. Grootvader moet echter de vernederende Jodenster dragen (hondenpenning) en ‘bedwangarbeid’ verrichten. Het positieve was dat zij in Oostenrijk konden blijven. Dat werd door de nazi’s voor vele anderen onmogelijk gemaakt.
Voor de kinderen eindigde het gedwongen verblijf met de bevrijding. Hugo en Bertl keerden terug naar Oostenrijk en dochter Katzi huwde in Canada, waar zij op jonge leeftijd overleed. In tegenstelling tot vele anderen hebben hun ouders het mensonterende Duitse regime overleefd. Toch hebben de broers een zeer eigenaardige ervaring bij hun terugkeer. Onterecht claimen de Oostenrijkers dat zij het eerste slachtoffer waren van nazi-Duitsland.
“Na 1945 was plotseling niemand meer nazi geweest.” ‘Das haben wir nicht gewusst’, een zeer gemakkelijk zinnetje om de waarheid met de mantel der liefde te bedekken. De realiteit leerde ons echter een andere geschiedenis.
Familiebijeenkomsten vol anekdotes
De uitgelezen momenten om verhalen en gebeurtenissen te noteren waren de vaak hilarische familiebijeenkomsten. Steeds dezelfde anekdotes vullen de ruimte. Vaak ontstaan er discussies, de meningen kunnen uiteen lopen wat barstjes en breukjes tussen de verhoudingen veroorzaakte. Wat de vertelster zeer terecht opmerkt is dat er zeer weinig gesproken wordt over de periode tijdens de Duitse bezetting. Maar zoals ik bij aanvang reeds vermeld heb: bloed kruipt waar het niet kan gaan. De kinderen en vooral de kleinkinderen blijven onvermoeibaar door gaan met het stellen van scherpe vragen. Meer en meer gaan zij zelf op zoek naar antwoorden die zij van hun familieleden niet krijgen.
Joods, Arisch of Mischling
De discussies gaan steeds dieper in op het verleden. De broer van de vertelster komt met een ingrijpende ontdekking.
“Wij zijn geen Joden, omdat onze grootmoeder geen Jodin was.”
Dat is volgens de halacha (dogmatische stroming binnen het jodendom, gebaseerd op de Thora, bron: van Dale) een juiste conclusie. Anderzijds bepaalde de vader of zijn kinderen Joods waren. Voor de drie kinderen Hugo, Bertl en Katzi was dat het geval aangezien ook de besnijdenis van de jongens werd geregistreerd.
De onvermijdelijke breuk
Als je dit boek leest kan je voor jezelf opmaken of al dat gewroet en gezoek naar afkomst en verleden wel altijd de moeite waard is. Vast staat dat de discussie binnen de familie Menasse op geen enkele manier op te lossen is. De brokken zijn gemaakt en de scherven niet meer te lijmen. Het is haast paradoxaal te noemen na wat er tijdens de Holocaust heeft plaatsgevonden, maar de onenigheid over het al dan niet bezitten van de Joodse identiteit leidde tot een soort oorlog binnen de familie, … een oorlog waar vredesonderhandelingen geen enkele kans op slagen hadden. De familiebijeenkomsten eindigden abrupt, niemand voelde zich nog geroepen om het ’manisch mytheseren’, ‘em-em’, van de familiegeschiedenis nieuw leven in te blazen.
Vienna van Eva Menasse is zonder meer een realistische weergave van de gebeurtenissen in Wenen voor, tijdens en na de Anschluss. De mensen, de sfeer en de emoties worden zeer secuur weergegeven en dat wijst op een zeer scherp waarnemingsvermogen van de auteur. Vooral op het domein van de Weense sportclub (S.C.- Schneuzl), dé ontmoetingsplaats van de “gegoede klass”’ komt vaak de ware identiteit van personages tot uiting. Het is ook de plaats waar de roddelcultuur hoogtij viert en waar de meest verrassende intriges plaatsvinden. Komt daar nog bij dat zij van de haast ontelbare verhalen een verhaal destilleerde dat boeit. Dat de identiteit van de personages later tot een onherstelbare breuk zou leiden is bij aanvang niet te vermoeden.
De roman is goed gestructureerd, maar toch kan ik mij niet van de indruk ontdoen dat Menasse ons (iets té) veel informatie wil meegeven in een korte tijdspanne. Waarschijnlijk ontspringt haar vertelmethode in de trend van de familiebijeenkomsten waar de verhalen zonder veel adempauze over elkaar heen rolden. Het is dus wel een beetje opletten tijdens de eerste bladzijden wil je de draad niet verliezen. Afwisselend heeft de auteur over haar vader, haar grootvader, haar oom, haar broer en tijdens de bijeenkomsten is het soms verwarrend wie nu eigenlijk aan het woord is en tegen wie gesproken wordt. Niet te snel lezen is de boodschap want ondanks de vrij lange hoofdstukken houdt Eva de vaart in dit hilarische, vaak grappige maar eveneens zeer aangrijpende verhaal met een onverwacht en verrassend einde, aardig in.
Een zeer mooie passage: de belevenissen van haar vader tijdens zijn verblijf in Groot-Brittannië ( waar hij op latere leeftijd nog een emotioneel geladen bezoek aan brengt). Een ander opmerkelijk moment is de publicatie van het essay ‘Als Felix uit de as’ over de populaire Oostenrijkse sportmecenas Felix Popelnik. Zijn aandeel in het hele nazi-gebeuren worden in het daglicht gesteld door de broer van de vertelster en dat brengt op zijn zachtst gezegd nogal wat deining teweeg in Oostenrijk, Wenen en niet in het minst binnen de familie. Ook over de politieker Waldheim is het laatste woord nog niet gezegd in verband met diens verleden tijdens de oorlog.
Vienna komt over als een unieke leeservaring over een familie, een hechte familie die alsnog slachtoffer wordt van de nazi’s: de zoektocht naar hun identiteit is de oorzaak van een onvermijdelijke en onherstelbare breuk. Gelukkig heeft Eva Menasse deze geschiedenis zorgvuldig op papier gezet. Zowel binnen als buiten het kader van historische gebeurtenissen is dit een zeer goed geschreven verhaal en een absolute aanrader.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
