De zin van ons mens zijn
Dit boek is geschreven voor “… zowel de historisch geïnteresseerde lezer als voor de naar zingeving zoekende mens” (p. 8). Misschien komt het boek beide groepen niet voldoende tegemoet omdat Rens Bod zich te breed en daardoor ook te globaal oriënteert.
Hij stelt zich drie vragen: “hoe hebben mensen in het heden en het verleden, hier en elders, doel en betekenis gegeven aan hun bestaan?”, “bestaan er patronen en diepere principes in de zingevingsvormen?”, “hoe kunnen we een zo zo goed mogelijke keuze maken uit de vele zingevingsvormen?” (p. 13 – 14).
Verticaal – horizontaal
De samenleving in West-Europa is grotendeels – de situatie verschilt wel van land tot land – geseculariseerd. De invloed en betekenis van religie is sinds de Tweede Wereldoorlog sterk afgenomen al wil dat niet zeggen dat mensen niet(s) meer geloven en geen binding meer voelen met de waarde van naastenliefde die in het christelijk geloof van grote waarde is. Er heeft wel een duidelijke verschuiving plaats gevonden van een meer ‘verticaal’ op God en de hemel gericht geloof naar een meer ‘horizontaal’ geloof dat in belangrijke mate praktisch en meer menselijk van aard is.
Geloven is niet altijd meer specifiek religieus van aard maar heeft zich verbreed – vanuit puur christelijk oogpunt gezien: is vervaagd – en heeft een algemener spiritueel karakter gekregen.
Momenten waarop die spirituele behoefte naar voren komt zijn bijvoorbeeld de dodenherdenking op 4 mei en de bijeenkomsten en activiteiten rond Allerzielen. De vele mensen die hier aan deelnemen, hebben blijkbaar tóch behoefte aan een moment van bezinning bij ons kwetsbare bestaan en zij willen dit in verbondenheid met anderen beleven. Dit zijn aspecten die vanouds in de kerk hun plaats hebben.
Troost
Religie bood en biedt voor velen nog wel troost in ons tijdelijke bestaan. De Heidelbergse Catechismus uit de 16e eeuw (een kerkelijk leerboek voor onderwijs) opent met de vraag: Wat is uw enige troost in leven en in sterven? Het antwoord is stellig en duidelijk: in Jezus Christus.
Ook veel christenen zullen dit antwoord vandaag nuanceren en naar voren brengen dat zij troost vinden in mensen om hen heen, in de natuur, in kunst en muziek. Ook hier heeft een duidelijke ontwikkeling plaats gevonden.
Dat brengt ook met zich mee dat mensen vooral van dít leven willen genieten. Onlangs was te lezen dat ouderen veel uitgeven aan dure vakanties. Voor jongere mensen is hun werk erg belangrijk om daarin zichzelf te manifesteren.
Het laatste afscheid krijgt tegenwoordig duidelijk een persoonlijke invulling waarbij de kerkelijke invulling steeds meer plaats maakt voor mensen die de afscheidsbijeenkomst zélf als familie vorm geven. Het gedenken van de overledene en het vieren van het leven zijn daarin belangrijke noties. De troost van de hemel speelt geen of een zeer ondergeschikte rol.
Is er altijd zin?
De passage over de gaskamers, ontleend aan een roman waarin iemand een gedicht over liefde voordraagt dat door anderen wordt beluisterd en mee uitgesproken en de daaruit voortvloeiende weliswaar voorzichtige conclusie “.. dat er zingeving kan bestaan waar geen enkele vorm van zingeving mogelijk lijkt” ( p 182) vind ik gewaagd.
Moét en kán er altijd zingeving zijn? Of is het eerlijker om in dergelijke uitzonderlijke omstandigheden te zeggen dat dergelijke gebeurtenissen geen zin kúnnen en mógen hebben omdat ze radicaal tegen de menselijkheid ingaan?
Waarom ben ik hier? Die vraag krijgt vele antwoorden in dit boek en de conclusie die Rens Bod trekt, luidt dan ook ‘… dat er geen centrale zingevingsvorm blijkt te zijn die boven alle andere zingevingsvormen staat of waaruit deze voortvloeien’ (p. 199).
Die conclusie lijkt mij ook aan het begin van dit boek eigenlijk al duidelijk. Liever had ik de ontwikkeling van zingeving gedurende de laatste 50 – 75 jaar wat dieper en historisch beschreven gezien in plaats van de grote hoeveelheden onderwerpen die globaal aan de orde komt.
Rens Bod is hoogleraar Digital Humanities aan de Universiteit van Amsterdam. Hij publiceerde eerder Een wereld vol patronen, dat werd genomineerd voor de Libris Geschiedenis Prijs.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
