Groeiende onzekerheid in Polen aan het eind van het interbellum
Samen met zijn broer Ben was Nathan Stramer zijn geluk gaan beproeven in de Verenigde Staten. Vier jaar duurde het verblijf van Nathan in Amerika, vier jaar waarin hij voortdurend dacht aan zijn grote liefde Rywka. Wanneer de aantrekkingskracht te groot wordt laat Nathan zijn broer achter op de kade in New York en hij keert, platzak, terug naar Polen en zijn geliefde waarmee hij al snel gaat trouwen. De penibele financiële toestand is zeker geen goede basis voor het jonge paar. Het blijft een constant gegeven in hun leven. Of de droom van de zee voor Rywka uit zal komen, …?
Het eerste kind is voor God
De tortelduifjes vestigen zich in een eenkamerwoning met keuken: Golhammerstraat 20, Tarnόw, een provinciestadje waar de meeste inwoners, net als zijzelf Joods zijn. Kinderen laten niet lang op zich wachten al moesten ze al snel afscheid nemen van de eerstgeborene, Kuba.
“Het eerste kind is voor God”, zei Nathan eens.
Maar al snel werd het zeer krap in hun kamer, vooral bij het slapen gaan. Zes kinderen volgden de ongelukkige Kuba op: Rudek, Salek, Nusek, Rena, Hesio en Wela versterkten de familie Stramer, vier jongens en twee meisjes.
American Dream
Amerika had hij achter gelaten, zijn broer had hij achter gelaten maar zijn “American Dream” was levendig gebleven. Op allerlei manieren en met het geld dat Ben hem vanuit Amerika stuurde ging Nathan investeren met de bedoeling om snel rijkdom te vergaren. Het enige wat lukte was zich rijk rekenen want elke poging die hij ondernam mislukte (o.a duizenden kaarsen gekocht, … zonder lont). Het was voor Rywka een onmogelijke opdracht om de eindjes aan elkaar te knopen zonder de hulp van de kinderen. Om het schoolgeld te betalen gingen de kinderen na schooltijd bijles geven. Deze inzet zorgde er zelfs voor dat een aantal van de kinderen verder studeerde aan de universiteit. Elke Stramer werkt aan zijn eigen dromen, zij ijveren en strijden voor een (onzekere) toekomst, tot in Spanje toe. Zij zwermen uit maar houden zoveel mogelijk contact met thuis. Tot dit ook haast onmogelijk wordt…
Deels gebaseerd op het leven van Salomon Stramer
Het was niet gemakkelijk voor Mikołaj Łoziński (Warschau, 1980) om dit boek te schrijven. Met zeer weinig informatie uit historische bronnen, gevonden in archieven, werd hij genoodzaakt om met zijn Stramer-verhaal de fictieve toer op te gaan waardoor hij niet volledig afhankelijk was van geschiedkundige feiten. Deeltjes van het boek zijn gebaseerd op het leven van de opa van de auteur, Salomon (Salek) Stramer.
Łoziński’s Stramer is in 2019 reeds verschenen in Polen. Meteen een succes want er volgde snel een nominatie voor de prestigieuze Nike-prijs. De vertaalrechten zijn aan meer dan tien landen verkocht. Afgelopen najaar is De Stramers, een vervolg, in Polen verschenen.
Antisemitisme
De toenemende macht van het fascisme in Duitsland laat zich ook gevoelen in Polen, ook in Tarnόw. Meer en meer worden de Joodse inwoners van het stadje geconfronteerd met onverdraagzaamheid met beperkingen in he dagelijkse leven tot gevolg. Hoe groot de gevolgen zouden zijn van deze situatie was moeilijk in te schatten.
Tegenover het fascisme stond het communisme en dat werd voor een aantal kinderen van de familie Stramer de ultieme oplossing om zich te handhaven: Rusland zou de oplossing bieden om zich te ontdoen van alle haat en onderdrukking. Hesio strooide pamfletten rond in de stad met alle risico’s: het gevaar om opgepakt te worden en in de gevangenis te belanden was niet denkbeeldig. Die interesse voor het communisme was zeer tegen de zin van vader Nathan. Vaak ontstonden er daardoor hevige discussies ten huize Stramer.
“Nusek kon niet wachten. Werk voor iedereen, antisemitisme bij wet verboden, vrijgevochten pioniersters met rode doeken. Zo had Hesio hem de Sovjet-Unie beschreven. Hij wilde zo snel mogelijk naar dat communistische paradijs. Zich verenigen met de andere proletariërs. Hij was vol hoop dat hij daar, achter de oostgrens, eindelijk zijn maagdelijkheid zou verliezen.”
Velen onder hen waren er zeker van dat in geval van een Duitse aanval de Russen klaarstonden om hen te komen bevrijden, … helaas. Lijdzaam moesten ze toezien hoe Polen werd aangevallen, dat vluchten haast onmogelijk was, dat de Russen niet kwamen en dat WOII het onvermijdelijke gevolg was, … dramatische toestanden teisterden de Joodse gezinnen, ook de familie Stramer ontsnapt niet aan de gruwel die nazi-Duitsland veroorzaakte, zij kwamen terecht in getto’s waar steeds meer mensen verdwenen , … naar duistere oorden, … enkele rit, …
“Op elke plek en op elk uur,
Waar ik met jou weende, waar ik met jou lachte,
Overal ben ik bij je, voor eeuwige duur,
Want overal liet ik een stukje van mijn ziel achter.”
(Adam Mickiewicz)
Mikołaj Łoziński is een revelatie. Zonder moeite neemt hij ons mee naar Polen tussen de twee wereldoorlogen, naar het provinciestadje Tarnόw. Het aanvankelijk rustige leventje, zonder luxe, neigend naar armoede binnen de familie Stramer. Toch kan je als lezer, tussen de regels door, enig geluk waarnemen. Kinderen zijn kinderen en die zoeken manieren om te ontsnappen aan de dagelijkse sfeer in het armtierige huisje (al is het slapengaan vaak een bron van hilariteit: stel je voor, met acht in een kamer, …)
De auteur heeft er voor gekozen om elk gezinslid, acht in totaal, in het voetlicht te plaatsen. Elk hoofdstuk draagt de voornaam van een Stramer. Dat geeft enorm veel perspectiefwisselingen maar is zeker niet storend. Door deze keuze leren we ouders en kinderen beter kennen al moet ik vaststellen dat niet elk personage even grondig uitgediept is. Dat is helemaal niet zo erg: elk personage, zonder afbreuk te doen aan de mens, aan de persoon als dusdanig, hoeft geen even grote inbreng te hebben binnen het concept. De wisseling van perspectieven heeft ook voordelen: als lezer kijk je uit naar de volgende keer een personage aan bod komt.
Mikołaj Łoziński is een meesterverteller met een scherpe blik voor detail en ondanks de thema’s blijft het verhaal niet verstoken van humoristische passages (de kaarsen zonder lont, o.a.). Vanaf de eerste bladzijden leef je mee met Nathan, Rywka en later de kinderen, … kleinkinderen (al komen we daar niet zo veel over te weten). Naadloos neemt hij ons mee naar de arme buurt van Tarnόw waar het grote gezin een onzekere toekomst tegemoet gaat. De schrijver houdt het meestal bij korte zinnen en dat resulteert in een vlot lezend geheel, nooit langdradig, noch saai.
Neen, dit is geen oorlogsboek, geen boek over de Holocaust. Stramer plaatst ons in het vooroorlogse Polen tussen gewone, weliswaar arme mensen, die dagdagelijks, steeds meer en meer vol onbegrip de ontwikkelingen in het thuisland en de wereld moeten ondergaan. De fictie, de belevenissen van elk individueel gezinslid, buiten de kadertjes van de historische gebeurtenissen is zonder meer een goed geschreven verhaal.
Stramer is een aanrader en Mikołaj Łoziński is een coming-man aan de literaire horizon.
—
Voor het eerst verschenen bij Bazarow
