De Amsterdamse regent die Oldenbarnevelt naar het schavot op het Binnenhof bracht
[Recensie] Amsterdam en Den Haag, dat is een oud verhaal van rivaliteit. Wie heeft het te zeggen in dit land? Waar ligt het machtscentrum? Bij de gekozen bestuurders in de derde stad van het land of bij de bankiers, multinationals en handelshuizen van de grootste stad, die zich bovendien hoofdstad mag noemen.
Deze spanning is nooit groter geweest dan rond het twaalfjarig bestand (1609-1621) en nooit harder dan bij de terechtstelling Johan van Oldenbarnevelt in 1609. En wie was de kwade genius daarachter? Niet zozeer de ‘Haagse’ stadhouder prins Maurits, maar de Amsterdamse regent en ondernemer Reinier Pauw, niet te verwarren met zijn zoon, de staatsman en diplomaat Adriaan Pauw naar wie menige straat in ons land is genoemd.
Over Reinier Pauw heeft Menno Witteveen een bijna spannend, helder en met veel illustraties verluchtigd boek geschreven. Witteveen (Hagenaar, historicus en ondernemer) schreef eerder twee boeken over de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Hij brengt economie en politiek bij elkaar en laat zien dat Oldenbarnevelt eigenlijk het slachtoffer is geworden van de winstgevende oorlogszucht van de Amsterdamse regenten, onder onbetwiste aanvoering van Reinier Pauw.
Spanje
Van Oldenbarnevelt zag, als belangrijkste bestuurder van de Republiek der Verenigde Nederlanden, dat de oorlog tegen Spanje het land uitputte. Hij wilde een bestand sluiten met Spanje zodat naar een oplossing voor de onafhankelijkheid van de Republiek kon worden gezocht. Maar de Amsterdamse regenten verzetten zich tegen een bestand, want voor hen bood voortzetting oorlog de kans om wapens te leveren aan beide partijen en strijd te voeren tegen Engelsen, Spanjaarden en Portugezen die hen in de weg zaten in hun expansie in Indië en Zuid-Amerika.
Toch was het onomwonden pleiten voor oorlog ook in die tijd niet verstandig. De strijd tegen de politieke tegenstanders werd daarom gevoerd via de band van de religie. Amsterdam werd het centrum van de orthodoxe contraremonstranten die een felle godsdienststrijd uitvochten met de rekkelijke remonstranten. Voor- en tegenstanders van de oorlog vielen zo goed als samen met de scheidslijnen tussen contraremonstranten en remonstranten.
Pamfletten
De felheid waarmee dat gebeurde doet ons denken aan de onverzoenlijkheid op dit moment tussen Republikeinen en Democraten in de VS. De contraremonstranten maakten hun tegenstanders uit voor alles wat slecht en verdorven was. In plaats van Twitter en partijdige TV-zenders verschenen honderden pamfletten om de tegenstanders met leugens en insinuaties verdacht te maken.
Maar Pauw en zijn medestanders gingen nog verder. Zij wisten stadhouder Maurits aan hun zijde te krijgen die met zijn troepen door de gewesten trok om zetbazen te installeren in steden die remonstrants wilden blijven. Een van de beslissende momenten daarin was de zomer van 1617 toen Maurits zich openlijk tot het kamp van de contraremonstranten had bekend. Zijn aanhangers namen bezit van de Kloosterkerk aan het Voorhout, pal naast het huis van Oldenbarnevelt. Witteveen schrijft over ‘het enthousiasme waarmee enige duizenden Hagenaars van hoog tot laag, de kerk in gereedheid brachten voor de eredienst’. Net als vijfenvijftig jaar later, in Rampjaar 1672, was het Haagse volk dus actief betrokken bij een beslissend moment in de machtsstrijd.
Schijnproces
Het optreden van Pauw en Maurits was feitelijk een staatsgreep van de Amsterdamse kliek tegen het bestuur van de Republiek in Den Haag. In de Staten-Generaal slaagde Pauw als vertegenwoordiger van Amsterdam erin het proces tegen Oldenbarnevelt op gang te brengen en hem als een vermeende landverrader op het Binnenhof te laten onthoofden. Hij was zelf een van de rechters in het schijnproces. Het was de ultieme triomf van Reinier Pauw en van Amsterdam als economische machtscentrum van de Republiek.
Kort na de staatsgreep en na de hervatting van de oorlog, begon niettemin de neergang van Reinier Pauw. Witteveen stelt vast dat Amsterdam niet met trots terugkeek op wat in haar naam was gebeurd. De stad had bovendien voor zijn verdere groei behoefte aan meer tolerantie jegens zijn remonstrantse tegenstanders. Oldenbarnevelt werd postuum met roem overladen en dichter Joost van den Vondel was de aanjager daarvan.
Het boeiende van Witteveens boek zijn het nieuwe inzicht in de rol van Reinier Pauw en de verbanden die hij legt tussen de Amsterdamse economie, de ‘Haagse’ politiek en de alom gevoerde godsdienststrijd.
Reinier Pauw raakte in vergetelheid. Maar als ik weer eens door de Adriaan Pauwstraat fiets, zal ik in de toekomst altijd denken aan hoe diens vader de Republiek naar zijn hand wist te zetten en Oldenbarnevelt naar het schavot heeft geleid.
—
Eerder verschenen in Den Haag Centraal
