Leven als filosofisch project
[Recensie] Kate Kirkpatrick heeft een prachtige biografie geschreven over het indrukwekkende leven van Simone de Beauvoir. Voor de Beauvoir was het leven zelf een filosofisch project: “Het is onmogelijk om filosofie en leven van elkaar te scheiden”. De biografie blinkt uit in een zorgvuldige, levendige en gedetailleerde beschrijving van haar leven. De filosofische uiteenzetting van levensfilosofie blijft daarentegen een beetje aan de oppervlakte.
Een biografie vol nieuws
Simone de Beauvoir is zonder twijfel een van de grote denkers en inspiratiebronnen van de twintigste eeuw. Ze heeft mede aan de wieg gestaan van maar liefst twee grote maatschappelijke en filosofische bewegingen: het existentialisme en het feminisme. Haar leven was daarnaast niet alleen een expressie van het gedachtegoed van die twee bewegingen, zij was ook de belichaming van een bevlogen tijdperk en een cultuur die nog steeds tot de verbeelding spreekt.
Samen met Jean-Paul Sartre vormde ze het wervelende middelpunt van de Franse intelligentsia in het naoorlogse Parijs. Gauloises rokend, whisky drinkend en dansend op jazz discussieerden zij in de iconische Parijse cafés op de linkeroever van de Seine over de liefde, rechtvaardigheid en de betekenis van het leven. De Beauvoir en haar metgezellen gebruikten de energie van dat moment doelbewust om de wereld – de mens en de maatschappij – actief te vormen: ‘engagement!’
Uiteraard zijn er al verschillende biografieën van de Beauvoir verschenen. Kirkpatrick heeft echter het grote voordeel dat zij toegang heeft tot allerlei nieuwe bronnen. In de afgelopen decennia zijn de persoonlijke dagboeken van de Beauvoir gepubliceerd, als ook haar omvangrijke privé-correspondentie. Hierdoor is Kirkpatrick in staat om een bijzonder levendig en gedetailleerd beeld van de Beauvoir te geven, en daarin slaagt deze biografie met vlag en wimpel.
Vrouw worden
De centrale vraag waarop deze biografie zich richt is: ‘Hoe is de Beauvoir de vrouw geworden die ze werd?’ De biografie beantwoordt die vraag door het leven van de Beauvoir in chronologische volgorde te beschrijven: van haar jeugd in Parijs, opgroeiend in een gezin met een vader die worstelt met zijn maatschappelijke en economische positie, naar haar studietijd in het tijdperk tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog en haar monumentale liefdesrelatie met Jean-Paul Sartre.
Door de bekende feiten van haar leven te combineren met talloze citaten uit haar brieven en persoonlijke dagboeken kun je bijna in de huid van de Beauvoir kruipen en haar ontwikkeling als denker en vrouw op een intieme manier meebeleven. Het is bijvoorbeeld alleen al erg interessant om te zien hoe die beroemde zinsnede van de Beauvoir – “Je wordt niet als vrouw geboren, je wordt het.” – niet zomaar uit de lucht komt vallen, maar de culminatie is van het gedachtegoed waar ze decennialang naartoe werkte. De biografie brengt die intentionele boog van haar leven voortreffelijk in beeld. Je ziet bijvoorbeeld hoe de Beauvoir al op jonge leeftijd iedere nieuwe stap in haar leven zette met een intrigerende mate van zelfbewustzijn: steeds onderzoekend, studerend, experimenterend en bovenal steeds beschouwend. Zij lijkt een van die zeldzame mensen te zijn die weigert om zich te laten vormen door externe krachten, maar juist filosofische en maatschappelijke invloeden in zich opneemt om die vervolgens doelbewust uit te drukken in haar eigen denken en keuzes: ‘elke levenstap is een filosofische keuze’!
Een van de vele filosofische invloeden – zij lijkt een soort filosofische omnivoor te zijn geweest – is het denkwerk van Nietzsche. Nietzsche moedigde zijn lezers aan om alle conventies te verwerpen, je eigen levensmodel te creëren en zodoende ‘te worden wie je bent’. Dit worden wie je bent vraagt om een soort existentiële levensbeschouwende reflectie die de Beauvoir op het lijf was geschreven: het betreft een reflectie waarmee je de intrinsieke kenmerken en krachten van jouw bestaan leert scheiden van extrinsieke invloeden zoals maatschappelijke druk. In deze biografie kun je letterlijk meelezen hoe de Beauvoir dit existentiële onderzoek al levend en schrijvend uitvoert.
Het definiërende moment in haar leven komt als alle ingrediënten van haar leven samenvallen. Het moment waarop zij die hele mix – haar intellectuele talenten, haar training als denker en filosoof, het existentiële gedachtegoed – concentreert op het vrouw-zijn zelf. Haar analyse van het vrouw-zijn en de maatschappelijke rol van vrouwen die zij uitwerkte in De tweede sekse was zo scherp en ver- Of de vrouw nu wordt beschouwd als idool of slavin, ze heeft nooit haar eigen lot gekozen.’ Zo vernieuwend dat het een maatschappelijke schokgolf veroorzaakte. De Beauvoir liet in dat werk zien dat vrouwen in de naoorlogse samenleving nog de rol hebben van passieve objecten. Zij schrijft – met het gezag van iemand die haar onderwerp tot in de puntjes beheerst – hoe de rol en de mogelijkheden van vrouwen onder sterke maatschappelijke druk werden vastgesteld.
In die zin worden vrouwen inderdaad niet als vrouw geboren, ze worden tot vrouw gemaakt onder structurele maatschappelijke en culturele druk: “Of de vrouw nu wordt beschouwd als idool of slavin, ze heeft nooit haar eigen lot gekozen.” De Beauvoir zet hier het beeld tegenover van de vrouw als existentieel subject die zelf keuzes maakt. Dit beeld impliceerde een radicale vrijheid voor vrouwen die als bijzonder verontrustend werd ervaren. Het naoorlogse Frankrijk vroeg juist om een herpopulatie van de uitgedunde bevolking. Alleen al het feit dat de Beauvoir liet zien dat vrouwen vrij waren om te kiezen of ze kinderen wilden krijgen was erg problematisch: ze moesten juist zoals vanouds kinderen baren. En de Beauvoir ging natuurlijk veel verder als die boodschap. Zij liet zien dat vrouwen vrije existentiële subjecten waren, die zelfbewust hun eigen rol konden vormgeven, hun eigen waarden konden creëren en zodoende zelfs de maatschappij naar hun inzichten konden vormgeven.
De publicatie van De tweede sekse maakte allerlei maatschappelijke krachten los en er ontstonden felle debatten over haar gedachtegoed. Haar denkwerk stond echter zo stevig, het was zo doorleefd, zo goed onderbouwd, dat de Beauvoir met groot gemak overeind bleef. Het beeld van de Beauvoir dat geleidelijk ontstaat uit de biografie is dat van het ideaalbeeld van het existentiële subject: iemand die zelfbewust aan het roer gaat staan en keuzes maakt die waarde-creërend zijn en toekomst scheppend.
Beperkte filosofische diepgang
Die beschrijving van haar leven en haar vernieuwende denken is zonder meer goed geslaagd. Het was tegelijkertijd mooi geweest als Kirkpatrick de analyse van de Beauvoir iets meer in de context had geplaatst van het existentiële gedachtegoed waarvan zij een van de grote voortrekkers was. Je bent een worden, een onderweg zijn, een zich steeds ontvouwend proces. Het lijkt erop dat Kirkpatrick de Beauvoir zoveel mogelijk neer wil zetten als originele filosoof en zodoende zoveel mogelijk los van Sartre’s existentialisme toont. Die insteek is aan de ene kant begrijpelijk: de Beauvoir is op filosofisch vlak vaak afgeschilderd als assistent van Sartre. Maar door die insteek komt het gedachtegoed van de Beauvoir niet helemaal uit de verf.
Een voorbeeld. De kijk op de werkelijkheid van de Beauvoir en haar mede-existentialisten zoals Nietzsche, Sartre en Heidegger wijkt in een fundamenteel opzicht af van veel moderne filosofie. De filosofie en wetenschap sinds Aristoteles is vrijwel zonder uitzondering gebaseerd op het idee dat de werkelijkheid bestaat uit concrete dingen met een vaste essentie. Ons moderne wereldbeeld is daarmee gebaseerd op een filosofie van stasis (niet veranderende dingen). Volgens de existentiële filosofen bestaat de werkelijkheid daarentegen juist uit een onophoudelijk wordingsproces. Hun wereldbeeld is gebaseerd op een filosofie van flux. In dat wereldbeeld ben jij dus niet iets vastomlijnds, iets met een bepaalde vaste essentie of vastomlijnde identiteit – vrouw, man, mens. Dat is de diepere achterliggende betekenis van de Beauvoirs beroemde zin én van haar leven. Je bent niet iets dat vanaf je geboorte vaststaat. Je bent een worden, een onderweg zijn, een zich steeds ontvouwend proces. En dat wereldbeeld impliceert een diepe verantwoordelijkheid voor de mens zelf. Als wordingsproces ben je namelijk een soort performatief kunstwerk dat zichzelf vormgeeft – precies zoals de Beauvoir dat deed. Die existentiële filosofische context had de boodschap van de biografie – hoe is de Beauvoir de vrouw geworden die ze werd – wat meer diepgang kunnen geven.
Wellicht is dat alleen een gemis voor de filosofisch georiënteerde lezers. Ook zonder die expliciete filosofische uitleg toont de biografie op prachtige wijze dat het leven en worden van de Beauvoir. Deze biografie toont op indrukwekkende wijze wat het resultaat is van iemand die op basis van een diepgravende reflectie haar leven vormgeeft als kunstwerk. Het is een aanrader voor iedereen – of je nu vrouw bent geworden of niet.
—
Eerder gepubliceerd in iFilosofie
