Kierkegaard lezen is altijd de moeite meer dan waard
[Recensie] In 1843 verschijnt in Kopenhagen een dik boek van de hand van Søren Kierkegaard met de opmerkelijke titel Of-Of (Enten-Eller, in het Deens). Twee jaar daarvoor is hij gepromoveerd in de filosofie met een studie over het begrip ironie bij Socrates. Met Of-Of vestigt hij zijn naam als schrijver en denker. Het is de eerste van een reeks opmerkelijke boeken die in hoog tempo in een tijdsbestek van slechts enkele jaren worden geschreven. In 1855 sterft Kierkegaard, op 42-jarige leeftijd.
In de uiterst verzorgde reeks Kierkegaard Werken verschijnt Of-Of nu in een nieuwe vertaling van Annelies van Hees, terwijl de geroemde vertaling van Jan Marquart Scholz uit 2000 ook nog steeds in druk is, wat toch wel bijzonder is.
Of-Of is een opmerkelijk boek vanwege een aantal redenen. Om te beginnen is het niet één boek, maar een verzameling van verschillende soorten teksten. Het begint met een serie losse notities en aforismen. Het bevat verschillende verhandelingen. Daarnaast het fameuze Dagboek van een verleider. In het tweede deel vinden we onder andere twee uitgebreide brieven en Of-Of eindigt zelfs met een preek, nog een ander genre, met ook al weer een opmerkelijke (Kierkegaardiaanse) titel: ‘Het opbouwende dat in de gedachte ligt dat wij tegenover God altijd ongelijk hebben’.
Tweedehands meubel
Deze verschillende onderdelen worden in het Voorwoord door de ‘tekstbezorger’ gepresenteerd als manuscripten die hij bij toeval in een tweedehands meubel vond en naar eer en geweten heeft geprobeerd te rangschikken, zonder dat bekend is wie de auteurs zijn geweest. Volgens hem zijn het er twee, die hij maar A en B noemt. De tekstbezorger heet Victor Eremita (de kluizenaar die overwint), maar dat werd in Kierkegaards tijd al doorzien als een pseudoniem.
Al zijn filosofische werken geeft Kierkegaard onder pseudoniem uit. Daarnaast heeft hij tal van stichtelijke toespraken (opbouwende werken) gepubliceerd onder eigen naam. Het schrijven onder pseudoniem doet hij niet zozeer om zijn eigen identiteit te verhullen, maar als literair middel om verschillende stemmen en standpunten naar voren te brengen zonder zichzelf met één daarvan te identificeren. De filosoof Kierkegaard wil de lezer zelf aan het denken brengen, niet zijn eigen denkbeelden opdringen. De meerstemmigheid is deel van zijn filosofische strategie. Zijn boeken, en voor Of-Of geldt dat in versterkte mate, leiden niet tot één conclusie, maar presenteren als het ware een waaier aan denkbeelden, of beter: levenshoudingen, om de lezer tot de zijne of hare te bewegen.
Daarnaast geldt voor dit boek, net als voor alle geschriften van Kierkegaard, dat het niet volledig te begrijpen is zonder kennis van zijn biografie. In Of-Of gaat het over de liefde en over het huwelijk. In het Dagboek van een verleider, dat bij verschijnen de nodige reuring veroorzaakte, beschrijft een rokkenjager hoe hij een argeloos meisje in een half jaar weet te verleiden, waarna hij haar genadeloos dumpt. Hij heeft zijn doel bereikt en heeft haar niet meer nodig. In de brieven van rechter Wilhelm (in deel B) wordt de lof op het huwelijk gezongen, de vorm waarin de liefde pas werkelijk op kan bloeien, gepaard met verantwoordelijkheidsgevoel voor het geluk van de ander.
Dat alles komt in een bijzonder licht te staan, als je weet dat Kierkegaard zelf, in het jaar voor het schrijven van Of-Of, zijn verloving met Regine Olsen verbrak – een schandaal in de 19e eeuw – naar eigen zeggen, omdat hij zich geroepen voelde tot het schrijverschap en vreesde haar niet gelukkig te kunnen maken.
Over deze verbroken verloving is al zoveel geschreven, zonder dat we het fijne er van weten. Wel is duidelijk dat dit trauma in al zijn werken terugkeert of in ieder geval meespeelt. Volgens sommigen is heel Kierkegaards oeuvre zelfs te danken aan zijn drang om verantwoording af te leggen van zijn keuze, die haar en hem in het ongeluk heeft gestort. Hoe dan ook, tegen deze achtergrond krijgen de verschillende delen van Of-Of een dimensie erbij.
Stadia
Vaak wordt het kerndilemma dat in de titel meekomt, uitgelegd als een keuze tussen een ‘esthetische’ of een ‘ethische’ levenswijze. Het zijn termen die Kierkegaard zelf gebruikt, ook later in zijn boek Stadia op de levensweg. In de esthetische fase, staat het genieten van de geneugten van het leven voorop. De mens laat zich leiden door zijn lusten. Don Juan, aan wie in Of-Of een lange verhandeling wordt gewijd, als voorbeeld van de levensgenieter, maar ook van de mens die zich nergens duurzaam aan hecht.
De ethische mens, verpersoonlijkt door rechter Wilhelm, een keurig getrouwde burgervader die de lof op het huwelijk predikt, is de mens die zijn verantwoordelijkheid neemt en zijn burgerplichten vervult. Uit liefde.
In later werk onderscheidt Kierkegaard dan ook nog het religieuze stadium, waarin de mens zich durft over te geven aan het geloof.
De term ‘stadia’ veroorzaakte het misverstand alsof het hier om fasen in de levensloop gaan, die elkaar opvolgen. Terwijl het Kierkegaard eerder te doen is om verschillende manieren of perspectieven, waarmee mensen hun levenshouding vormgeven.
Beide posities, die van de estheticus en de ethicus, zijn zeker aanwezig in Of-Of, dat niet voor niets in twee delen uiteenvalt. Maar het is tegelijk niet zo schematisch. Juist daarvoor waakt Kierkegaard, omdat het leven niet in schema’s te vangen is. Dat is precies wat hem tegenstaat in de in zijn tijd populaire filosofie van de Duitse Hegel, die ook in Denemarken vele epigonen kent. Daarin wordt, kort door de bocht gezegd, de hele werkelijkheid in een alomvattend filosofisch systeem geperst en historisch verklaard. Maar het leven is geen gesloten systeem. En de mens geen algemeenheid. Voor Kierkegaard komt het er juist aan op ‘enkeling’ te durven zijn, je eigenheid te vinden, in een waarheid die alleen voor jou geldt. Geen theoretische waarheid, maar een geleefde waarheid, die gestalte krijgt in de keuzes die je zelf maakt.
In het Nawoord van Pieter Vos en Onno Zijlstra wordt de ontstaansgeschiedenis van Of-Of uiteengezet en wordt het werk in een filosofische context geplaatst. Daarnaast bevat deze uitgave een omvangrijke lijst van verklarende noten, van de hand van Paul Cruysbergh, evenals als Vos en Zijlstra lid van de redactie Kierkegaard Werken, dat de hedendaagse lezer helpt bij een beter begrip.
Zelfs met deze hulpmiddelen blijft de tekst van Kierkegaard echter iets weerbarstigs houden. 19e -eeuwse schrijvers blonken niet uit in beknoptheid en dat geldt ook voor de fameuze Deen.
Maar Kierkegaard lezen is altijd de moeite meer dan waard. Daar draagt zijn levendige stijl en de alom aanwezige ironische toon, die in de vertaling goed bewaard is gebleven, niet weinig aan bij.
—
Eerder gepubliceerd op NieuwWij en Bert Altena
