Een problematische handleiding voor vertalers
Karel van het Reve drukte vertalers op het hart “te vertalen wat er staat”, niets meer en niets minder. Zo vanzelfsprekend als dat mag klinken, zo problematisch is het ook. Want voortdurend worden vertalers in de praktijk óók herinnerd aan Nijhoffs regel: “Er staat niet wat er staat”. De grootste vertalersprijs in Nederland is uitgerekend naar die laatste vernoemd.
In het proefschrift dat het dictum van zijn promotor van het Reve als titel heeft laat Arthur Langeveld, zelf vooraanstaand vertaler uit het Russisch, de valkuilen daarvan in een lange inventaris passeren. Dat begint in het klein, met de talrijke functies die zelfs een enkel woord kan hebben, en eindigt in het groot met de stijl waarin een tekst geschreven is en de culturele omgeving waarin deze functioneert.
Regels
Gaandeweg blijft er van de oorspronkelijke evidentie weinig over. De referentiële betekenis hoeft lang niet altijd richtinggevend te zijn voor de meest adekwate vertaling, zo stelt Langeveld vast – en toch wordt die meestal bepalend geacht voor ‘wat er staat’. Zo simpel zit de taal niet in elkaar. Ze is zelfs dermate gecompliceerd dat vaste regels geen uitsluitsel geven. Uiteindelijk komt het veelal op de intuïtie van de vertaler aan.
Vertalen wat er staat dateert van 1986 en ook daaraan valt te merken dat taal geen statisch gegeven is. Bij de bespreking van “werkwoorden die [in het NL] altijd een lijdend voorwerp bij zich moeten hebben” geeft Langeveld het voorbeeld ‘missen’. “Men moet altijd iets missen en dat iets moet in de taal tot uitdrukking komen.”
Een kleine veertig jaar later is een zin als ‘Het onderwerp mist’ niet vreemd meer. ‘Missen’ heeft de Engelse betekenis van ‘ontbreken’ overgenomen. Je kunt dat betreuren, maar het is niet anders. Langevelds overzicht is en blijft ontnuchterend voor wie vertalen een fluitje van een cent acht. Deze ‘missende’ constatering beklemtoont eens te meer voor welke verrassingen een vertaler bij ieder woord opnieuw kan komen te staan.
—
Ook verschenen op X / Linkedin
