Historische verhalen: enorm actueel
[Recensie] Ik kijk steevast uit naar de nieuwe bundel van Uitgeverij Historische Verhalen. Dit keer is de titel Korte verhalen uit de Tweede Wereldoorlog. Op het omslag de Joodse zusjes Johanna (1933) en Mirjam Hoogstraal (1935), vrolijk poserend voor de camera. Hoe anders werd het. In 1943 werden ze naar Westerbork gedeporteerd en een klein jaar later stierven ze in Auschwitz. De foto is illustratief voor de bundel waarin het gaat om verhalen die – al dan niet losjes – gebaseerd zijn op wat ‘gewone’ mensen in WO II meemaakten. Juist door in te zoomen op persoonlijke verhalen komt de oorlog met al zijn verschrikkingen dichtbij. Als je de bundel leest met op je netvlies de gruwelen die nu plaatsvinden in Oekraïne dan worden deze verhalen enorm actueel.
Variëteit
Vijftien auteurs hebben een bijdrage geleverd. Ieder verhaal wordt gevolgd door een historische verantwoording. Dat geeft het verhaal reliëf en toont ook hoe de auteur met feit en fictie is omgesprongen. Bovendien is voor degene die zich nader wil verdiepen een literatuurlijst toegevoegd, zijn er verwijzingen naar documentaires, films. De schrijvers blijven dicht bij de werkelijkheid. Er is voldoende afwisseling in de verhalen, die zich niet alleen in Europa maar ook in het Verre Oosten afspelen. Allerlei aspecten die in WO II speelden komen aan de orde: klein, maar betekenisvol verzet, propaganda, troostmeisjes, het kaalscheren van vrouwen die een relatie hadden met de bezetters, het redden van kinderen, de oorlog gezien door de ogen van een frontsoldaat, de situatie in het Verre Oosten waar de Japanners huishielden. Het is knap hoe in een paar pagina’s een consistent verhaal wordt verteld: aantrekkelijk van opbouw, in een vloeiende stijl geschreven, met personages die raak worden gekarakteriseerd én met een diepgang die ons vanuit het verleden naar het heden laat kijken.
Nuance
De bundel brengt ook nuance aan. In ‘Eiland in de schaduw’ dat zich afspeelt een paar dagen na de bevrijding van Ameland zet Arisca ter Maaten op overtuigende wijze Lena Fischer neer. Haar man is omgekomen. Ze is tot over haar oren verliefd geworden op een Duitse militair, dertien maanden lang. “Hij kwam vaak aan het begin van de nacht omdat onze liefde niet voor het daglicht bestemd was.” Na de bevrijding werden alle ‘moffenhoeren’ kaalgeschoren. “Wie fout is moest boeten. […] Het was of wit of zwart”. Ook Lena ontkomt er niet aan. Je vraagt je af of dat terecht was.
Die nuance tref je ook aan in het verhaal ‘Sara’ van Marjet Marks. Zij vertelt het verhaal vanuit het ik-perspectief van Gijs. Door te kiezen voor dit perspectief komen de gebeurtenissen heel dichtbij, bevind je je als het ware in zijn hoofd. Sara is ontsnapt tijdens een kindertransport dat richting kamp Amersfoort gaat. Ze wordt door Gijs gevonden en mee naar huis genomen. Zijn vader is kapper en knipt ook de hoge Duitse officieren. Goed of fout? Sara wordt Lientje en helpt als nichtje in de huishouding. Totdat de Duitsers op de stoep staan en vader en Sara weggevoerd worden. Dan blijken er toch Duitsers te zijn die hun woord houden.
Bekend is het filmpje waarin Hitler op 20 april 1945, op zijn 56e verjaardag, uit zijn bunker kwam om een groep jongens te bedanken voor hun bijdrage aan de oorlog en hen onderscheidde met het IJzeren Kruis. Een van hen was pas twaalf jaar en heette Alfred Czech. Hij wist twaalf gewonde soldaten van het front in veiligheid te brengen. Ykelien L. Boersma vertelt met veel gevoel en aandacht voor detail, het verhaal van ‘De jongste held’ en laat zien hoe de propagandamachine van Hitler werkte. De jongen mag vanuit Goldenau naar Berlijn, in zijn ogen de mooiste stad die er bestaat: “Een rode stad, want aan bijna elk gebouw hangt een rode nazi-banier. En Hitler woont er. […] maar vandaag verwacht hij jou.” De euforie van de onderscheiding, Alfred vindt Hitler vriendelijk, blijkt voor hem een ander vervolg te krijgen dan hij verwacht had.
Actualiteit
De link naar de actualiteit is duidelijk bij veel van de verhalen. Zo is er een verhaal van een Duitse frontsoldaat bij de slag van Stalingrad in het verhaal ‘Duel tot het donker’ van Judith Poels. De inname van Stalingrad werd voor Hitler een obsessie, een prestigekwestie. 250.000 manschappen zaten er vast. De kou, de sluipschutters, de barre omstandigheden worden adembenemend mooi, op het einde poëtisch, beschreven vanuit het perspectief van Hans Geubel. “Vanaf zijn plek op de bodem van de hel kijkt hij rechtstreeks de hemel in, waaruit maagdelijk witte sneeuwvlokken dwarrelen die de grauwe ellende maskeren.”
Aline Pennewaard schreef een indringend verhaal over ‘De laatste reis van Adolf Fischer’ en kiest voor een setting in de trein naar Auschwitz. Hij blikt terug op alles wat hij meegemaakt heeft en laat zien dat de ambtenarij en de regeltjes zijn geluk in de weg stonden. Herkenbaar?
Anna Czerednik raakte me met het verhaal over ‘Het meisje en het gehalveerde huis’. Hier gaat onder meer over het deporteren van de Polen door de Russen met als doel “de Poolse identiteit te eroderen.” Kijk nu naar de deportaties in de Donbas. Anna heeft een prachtige beeldende stijl en met de volgende zin markeert ze de overgang van de ‘zonnige’ naar de ‘donkere’ tijd: “De takken van de appelbomen bogen onder het gewicht van de rijpende vruchten en de eerste herfstkleuren toonden zich door het groen.”
Beklemmend en ontroerend is het slotverhaal in de bundel. ‘Water’ van Elsbeth de Jager (die met dit verhaal de eerste prijs won in de verhalenwedstrijd van de uitgeverij) schrijft over hoe belangrijk water is. Het verhaal speelt zich af in “de hel van Tjideng”, een vrouwenkamp in Batavia en laat zien welke risico’s een meisje neemt om voor water te zorgen. De angst, maar ook het lef spat van de bladzijden af.
De bundel overtuigt door de sterke verhalen. We zouden moeten leren van de geschiedenis, maar het blijkt steeds weer dat we van de geschiedenis niets geleerd hebben.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
