“De wereld stond even stil toen wij te horen kregen dat onze dierbare collega Frans de Waal op 14 maart op 75-jarige leeftijd is overleden. Frans was Utrechts Universiteitshoogleraar van 2013-2018. Tevens was hij sinds 2018 verbonden aan de Universiteit Utrecht als gasthoogleraar bij de afdeling Dier in Wetenschap en Maatschappij van de faculteit Diergeneeskunde en bij de vakgroep Diergedrag en Cognitie van het Departement Biologie.” Aldus reageerde de Universiteit Utrecht bij monde van Saskia Arndt, Hoogleraar Diergedrag van de afdeling Dier in Wetenschap en Maatschappij op het overlijden van de primatoloog van afgelopen donderdag.
Frans de Waal (1949) was niet alleen geliefd onder wetenschappers, maar ook bij het grote publiek. Dat kwam natuurlijk door zijn bijzondere onderzoeksprojecten waarin hij keek naar de gedrags verwantschappen tussen mensen en primaten, maar ook door het groot aantal populairwetenschappelijke boeken die De Waal de laatste veertig jaar schreef. Een van zijn eerste boeken was Chimpanseepolitiek. Macht en seks bij mensapen, naar aanleiding van zijn onderzoek in Burgers’ Zoo in Arnhem. Met zijn boek Bonobo, De vergeten mensaap, maakte hij dit kleinere broertje/zusje van de chimansee bij een breder publiek bekend. De laatste jaren werden zijn boeken steeds filosofischer en onderzocht hij in hoeverre het ethisch bewustzijn van mensen verwant is met het gedrag van dieren. Boeken als Van nature goed. Over de oorsprong van goed en kwaad in mensen en andere dieren (1998) en De aap en de filosoof. Hoe de moraal is ontstaan (2009) brachten hem veel roem.
In Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn? onderzocht De Waal de intelligentie van dieren en vergeleek deze met die van mensen. Zijn conclusie was dat we eigenlijk nog nauwelijks wat weten over dieren en hun cognitieve eigenschappen.
Lhbtiq+’ers
De Waal waagde zich ook aan hele actuele en gevoelige thema’s. Recensent Robin Hurkens schreef over een van de laatste boeken van De Waal Anders. Gender door de ogen van een primatoloog : “Het is altijd oppassen geblazen als je een boek heel erg goed vindt en je het tegelijkertijd helemaal eens bent met de gedachte erachter. Net als iedereen word ook ik maar al te graag bevestigd in mijn eigen ideeën en het is natuurlijk extra fijn als dit gebeurt vanuit onverwachte hoek. Ik heb het over zijn meest recente boek ‘Anders’ van de vooraanstaande primatoloog Frans de Waal. Het boek is helder, genuanceerd, interessant en overtuigend en zou verplichte kost moeten zijn op elke middelbare school. Nee, het zou juist verplicht moeten zijn voor oudere mensen, al die 50+’ers bijvoorbeeld die nog steeds menen dat alle aandacht voor de lhbtiq+’ers modieus gedoe is, maar ook voor de militante ‘feministen’ die menen dat sekse niet meer is dan een sociale constructie. En tot slot is dit broodnodige kost voor elke psycholoog én filosoof in de dop.”
De laatste jaren werkte De Waal veel aan het onderwerp empathie. Hij zei daarover in een interview uit 2019 op Kennislink en Bazarow: “Dat onderwerp is nu echt aan het opkomen. Ik heb dat aanvankelijk gedaan met apen. Ze troosten elkaar. Als één van hen een ruzie heeft verloren en stil in een hoekje zit, komen anderen daar op af. Ze bieden troost en kalmeren de verliezer. Dat is bij de mens altijd een empathische reactie genoemd. Nu zijn er veel onderzoeken naar empathie bijvoorbeeld bij honden, vogels en knaagdieren. Er is pas nog een paper uitgekomen over empathie bij raven. Als een raaf een soortgenoot ziet die teleurgesteld is over de resultaten van een taak, wordt het dier zelf ook pessimistischer over taken. Dit soort dingen worden nu ontdekt en ik weet niet zo goed waar dit onderzoek heen gaat. Er komt nu een generatie wetenschappers aan die open is over cognitie en intelligentie bij dieren en die bepaalde cognitieve capaciteiten aanneemt. Ik denk dan ook dat we pas aan het begin staan.”
De uitkomsten van dit onderzoek zal De Waal niet meer meemaken. Filosoof en natuurkundige Isaac Newton zei ooit over zijn leermeesters: “Als ik verder heb gekeken dan anderen, dan was dit doordat ik op de schouders van reuzen stond.” Het is onmiskenbaar dat Frans de Waal het denken van mensen over dieren diepgaand beïnvloed en veranderd heeft. De Waal behoorde tot een excellente klasse van wetenschappers, een ware Newtoniaanse reus.
—
Roeland Dobbelaer