Geschiedenis van herinnering blijft boeien
De Chinese knoop is een geschiedenis van herinnering. Een man keert terug naar Nederland om bij zijn moeder te zijn tijdens haar laatste dagen. En zoals alle eindes roept ook deze herinneringen aan het begin op.
Dat begin ligt voor Robert Loon, onze hoofdpersoon en verteller, in de jaren vijftig, in Haarlem, waar hij leeft met zijn moeder Kitty. Vader overleed in de hongerwinter en sindsdien leven ze in ere van zijn nagedachtenis. De foto’s, maar vooral Kitty’s kostwinning, het maken van kunstbloemen, en een oude, wat exotische vriend, Ying Lin, herinneren aan hem.
Ying is een Chinese migrant die geld verdient met het verkopen van snoep bij de tram naar Zandvoort, om de opbrengst vervolgens naar China te sturen. Hij is de tragische figuur van het boek, en vergelijkbaar met Karel van het Reves kominternagent Karl: buiten de herinnering van Robert en Kitty bestaat hij niet. Tussen de warme, gedetailleerde herinneringen aan moeder en Roberts jeugd blijft oom Ying een groot mysterie.
Hij komt regelmatig langs, praat dan in gebrekkig Nederlands met Kitty, rookt zijn sigaretten, brengt altijd wat te snoepen mee voor Robert, maar dat is het dan. Was er een romance tussen hem en Kitty? Wat wil hij in Nederland, komt hij nog terug bij zijn gezin in China?
Kitty is Yings grote tegenpool. Ze is een warme, geestige, verstandige vrouw die van overleven een deugd heeft gemaakt. Duyns laat haar vaak aan het woord, en met recht: terwijl Ying het plot in summiere scènes in beweging houdt, is Kitty de werkelijke hoofdpersoon, het werkelijke centrum van de herinnering.
‘Mijn dobber van rood, blauw en wit geschilderd balsahout drijft stokstijf tussen de wolken in het spiegelende water van de gracht voor ons huis.
“Moet u kijken, moeder, ik vis in de hemel.”
“Pas dan maar op dat je d’r niet in valt,” roept zij, “want ik kan
wel reddend zwemmen maar niet reddend vliegen.” ‘ (p. 73)
Duyns zet zijn personages neer als levende wezens, maar beschrijft ze vaak wel nadrukkelijk. Nooit wordt naar een vrouw verwezen met ‘ze’, altijd met ‘zij’, en af en toe is de tekst iets te poëtisch:
‘ “Uw moeder is in haar slaap overleden mijnheer Loon, gecondoleerd.”
Ik wil iets antwoorden, kan slechts in tranen praten en zwijg.’ (p. 39)
Maar dat is meteen weer vergeten als op diezelfde pagina een volstrekt natuurlijke scène volgt tussen Robert en Kitty in het mortuarium waar Ying opgebaard ligt. Want dat is de structuur van het boek: herinneringen uit het nabije en verre verleden, in de eerste, tweede of derde persoon, lichtelijk associatief aan elkaar hangend, met steeds meer informatie over Ying, met steeds meer direct aan Kitty gerichte stukken, zodat er wel degelijk een spanningsboog is, die geleidelijk aan kracht wint.
Zoals het boek begint met Kitty’s overlijden, zo eindigt het met dat van Ying. Dat is een stuk gruwelijker en al zag je een tragische ontknoping al aankomen, ze komt toch hard aan. Robert keert terug naar zijn huis in Frankrijk en laat al zijn herinneringen, met Kitty’s spulletjes, achter in Nederland. Hij laat ze aan de lezer na. De Chinese knoop is door de structuur en het plot een boek van herinneringen geworden dat blijft boeien. De bijna-vergeten Ying blíjft daardoor leven, maar vooral Kitty zal niet meer uit de herinneringen weg te slaan zijn.
