Gokken met Dostojevski
[Recensie] Dat Fjodor Dostojevski (1821-1881) één van de grootste romanschrijvers aller tijden is, behoeft eigenlijk geen verdere toelichting. Als de man alleen Misdaad en straf (1866) en De gebroeders Karamazov (1880) had geschreven, zou hij die titel al verdiend hebben. Maar Dostojevski heeft ook Aantekeningen uit het dodenhuis (1862), De idioot (1869) en Boze geesten (1872) op zijn naam staan, en talloze kleinere romans. Deze meesterwerken druppelen langzaamaan opnieuw het Nederlands taalgebied in dankzij de vernieuwde uitgave van zijn Verzameld werk Deel 04 in de Russische bibliotheek van uitgeverij Van Oorschot. Onlangs verscheen deel vier in deze reeks, met daarin onder andere Ondergrondse notities (1864) en De speler (1867).
Schulden
Met name die laatste roman heeft een bijzondere plek in Dostojevski’s oeuvre – al ligt dat meer aan het verhaal erachter dan de roman zelf. De roman ontstond als gevolg van een contractuele verplichting die de schrijver met een louche Russische uitgever had gesloten. In ruil voor een som geld – Dostojevski zat vrijwel zijn hele leven lang chronisch in de schulden -, beloofde hij de uitgever een roman te schrijven. Als hij niet aan die verplichting zou voldoen, zou hij voor de komende negen jaar de auteursrechten op zijn eigen boeken verliezen. Het wordt gezien als één van de slechtste deals die er ooit in de wereld van de literatuur is gesloten.
Desondanks begon Dostojevski niet als een malle aan zijn nieuwe roman te schrijven. Hoe zou hij dat ook moeten doen? Hij had immers tegelijkertijd een contract bij een andere uitgever, wat al zijn tijd opslokte (en resulteerde in het fantastische Misdaad en straf!). Met nog een maand op de teller, nam hij de jonge stenografe Anna Snitkina in arm, aan wie hij de roman in de middagen dicteerde, zij werkte de tekst in de avond en ochtend vervolgens uit. De speler werd uiteindelijk twee uur (!) voor het verstrijken van de deadline bij de uitgever ingeleverd. Niet lang daarna trouwde Dostojevski met Snitkina, ze bleven de rest van zijn leven bij elkaar.
Alles of niets
Een makkelijk huwelijk was het echter niet. Snitkina kreeg tijdens het schrijven van De speler ongemerkt al een voorproefje van wat haar trouw haar zou brengen. In de roman raakt Huisleraar Alexj Iwanowitsj – net als de familie die hij dient – steeds verder verstrikt in schandalen en schulden tijdens een verblijf in het Duitse Roulettenburg. Hij heeft een eenvoudige droom: spelen en groot winnen – en dan vertrekken, samen met de door hem aanbeden Polina. Maar naarmate de roman vordert, blijkt steeds opnieuw dat de werkelijkheid weerbarstiger blijkt. De zucht naar de volgende winst blijkt voor iedereen in Roulettenburg sterker dan het verstand, en elke winst wordt onvermijdelijk gevolgd door een groter verlies. Het casino wint altijd, en staat totaal onverschillig tegenover de levens die het daarmee verwoest – net als Polina overigens. Het is een treffend portret van Dostojevski’s eigen gokverslaving. De roman wordt bevolkt met typisch Dostojevskiaanse personages voor wie het leven, op het hysterische af, een kwestie is van alles of niets.
Een soortgelijke omschrijving is van toepassing op de hoofdpersoon uit Ondergrondse notities. Deze proto-existentialistisch roman biedt een diepgaand inzicht in de psychologie van een uit tegendelen opgebouwde man. De roman zelf bestaat dan ook, niet toevallig, uit twee delen. In het eerste deel duik je als lezer in het hoofd van een woeste, maar intelligente denker, die overtuigd is van zowel zijn eigen superioriteit als zijn totale nietswaardigheid. In het tweede deel van de roman leren we waarom. De hoofdpersoon blijkt niet succesvol om te kunnen gaan met zijn omgeving. Hij is geobsedeerd door de kleinste dingen en vervreemdt daarmee de mensen om hem heen. Het leven is een strijd voor hem, zoveel is duidelijk. En zijn onvermogen om die strijd te winnen, komt tot een apotheose wanneer hij een kans krijgt om liefde te vinden bij een hoer – en die voorbij laat gaan. Hoewel de roman bij verschijnen weinig waardering vond, wordt Ondergrondse notities tegenwoordig beschouwd als één van Dostojesvki’s beste werken.
Hilarisch
Dit vierde deel van zijn verzameld werk, bevat daarnaast nog wat onbekendere romans en novellen. Een bedenkelijke toestand (1862) is een haast slapstickachtige beschrijving van wat er gebeurt als iemand zich uit eigenliefde de liefdadigheid in stort. Een dronken ambtenaar-generaal besluit een lagere ambtenaar een plezier te doen door zichzelf uit te nodigen op diens bruiloft. Maar het wordt gaandeweg steeds duidelijker dat zijne excellentie daar helemaal niet gewenst is. De novelle is kortweg hilarisch, wat je niet zou verwachten als je Dostojevski alleen van zijn bekendste werken kent. Het is een fantastische analyse van virtue signaling gone wrong.
De krokodil (1865) is een satirische roman over het verlies van menselijkheid in een wereld die door “het economisch principe” wordt geregeerd. Het noodlot slaat toe als een man door een krokodil wordt opgegeten die in Petersburg wordt geëxposeerd. De Duitse uitbater peinst er niet over zijn krokodil open te snijden, want daarmee verliest hij zijn inkomen. Maar ook het slachtoffer is er niet van overtuigd dat deze tragedie verkeerd voor hem uit hoeft te pakken. Hij broedt op een plan om vanuit de krokodil – eindelijk een plek waar hij ongestoord kan werken! – verslag te doen van zijn visie op de maatschappij en zo macht en invloed te vergaren. Zijn vrouw, ondertussen, ziet het als kans om eindelijk met haar minnaar op te kunnen trekken. De enige persoon die doordrongen lijkt van de ernst van de situatie, is de machteloze hoofdpersoon. Helaas is de roman, die bij tijden aan De neus van Gogol doet denken, nooit voltooid, dus we zullen nooit weten of het economisch principe zegevierde of niet.
Winterse aantekeningen over zomerse indrukken (1863) is een literair essay waarin Dostojevski zijn indrukken van zijn reis door Europa verwerkt. Ook hier toont Dostojevski zich een uitstekend humorist met een vlotte, losse schrijfstijl. Zijn beschrijving van de constante spionage die hij in Frankrijk over zich heen kreeg, is op het absurdistische af. De beste delen van het essay gaan echter over de armoede die hij in Londen met eigen ogen zag – en waarin de toon van het werk radicaal omslaat. Als vreemd allegaartje van reisverslag, literaire kritiek en socialistische overpeinzing, is dit het minst toegankelijke werk in deze bundel.
Onderhuids
De bundel sluit af met De eeuwige echtgenoot (1870), waarin een weduwnaar, Pavel Troesotsky, de minnaar van zijn overleden vrouw (en de vader van zijn dochtertje nota bene!) opzoekt. Hoewel de roman niet vrij is van komische elementen, overheerst hier de onderhuidse spanning tussen de twee hoofdpersonages. Met name Troesotsky is een typisch Dostojevskiaanse creatie: alcoholistisch en wreed, maar ook giechelig en gevoelig, en bovendien in staat om als een blad om te slaan. Gedurende de gehele roman vraagt de lezer zich af in hoeverre Troesotsky op de hoogte was van de escapades van zijn overleden vrouw, en wat dat voor implicaties heeft voor zijn relatie met de ik-persoon Aleksej Veltsjaninov. Het is niet ondenkbaar dat zelfs Troesotsky zelf dat nog niet helemaal weet, waardoor de barokke roman als een thriller wegleest.
Zo bewijst Dostojevski ook in zijn minder bekende romans te kunnen verrassen – met zijn psychologisch inzicht, zijn humor, en zijn spanningsopbouw. Zijn romans lezen bovendien nog altijd als een trein, ook dankzij de uitstekende vertalingen van Madeleine Mes (Een bedenkelijke toestand, Winterse aantekeningen, De krokodil, De speler), Gerard Cruys (Ondergrondse notities) en Arthur Langeveld (De eeuwige echtgenoot). Nu mag gerust gesteld worden dat Van Oorschots hele Russische bibliotheek uitpuilt van de aanraders, maar Dostojevski zal altijd een bijzonder plekje in die reeks innemen. De man is niet voor niets één van de grootste schrijvers aller tijden.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
