De Weense samenleving van 1900
[Recensie] Honderd jaar na het verschijnen van De weg naar buiten van Arthur Schnitzler is er nu de eerste vertaling in het Nederlands en die komt van de hand van Jef Rademakers. En dat is dan nog maar alleen te danken aan de pandemie waardoor Rademakers tijd had om deze bijna vijfhonderd pagina’s tellende roman te vertalen. Het kan geen gemakkelijk werk zijn geweest want Schnitzler geeft meesterlijk de complexe gemoedstoestanden van zijn personages weer. Hij is niet voor niets een tijd- en stadsgenoot van Sigmund Freud. Schnitzler werkt een aantal jaren als arts vóór hij zijn literaire aspiraties volgt.
De setting is het Wenen van 1900. Een tijd waarin nog geduelleerd wordt voor de eer. Met zelfmoordpogingen om ongelukkige liefdes of buitenechtelijke kinderen. Met concerten en salons. In de wereld van de hogere bourgeoisie, de hogere middenklasse en wat overblijft van de aristocratie. In die kringen vinden we de jonge baron Georg von Wergenthin, een componist. Althans dat hoopt hij ooit te worden, maar voorlopig ontbreekt het hem aan daadkracht. Zijn tijd verbeuzelt hij voornamelijk met zijn amourettes en met de eindeloze discussies die hij voert met zijn veelal Joodse vrienden over de kunst en het leven in het algemeen. Met een van die vrienden, Heinrich Bermann, een tekstschrijver, wil hij een opera schrijven, maar die plannen stranden steeds op het eindeloze discussiëren.
Anna, een pianolerares uit een kleinburgerlijk milieu, die af en toe zijn gecomponeerde liederen zingt, kijkt op naar Georg en Georg raakt onder haar betovering. Verliefdheid zorgt voor geheime ontmoetingen en wanneer Anna zwanger raakt moeten er beslissingen worden genomen. De grote vraag is wat de consequenties zijn van de seksuele intimiteit tussen Georg en Anna. Trouwen is uit den boze, Georg wil niet eindigen in een kleinburgerlijk milieu, “Hij zag zichzelf plotseling in een kleinburgerlijk huis onder het spaarzame licht van een hanglamp aan het avondeten zitten, tussen vrouw en kind. En uit dit familietafereel walmde hem een lucht van zorg en verveling tegemoet. Ah, daar was het nog veel te vroeg voor, hij was nog te jong.” Anna dan maar buiten Wenen installeren zodat niemand weet heeft van de zwangerschap? Ondertussen kan Georg dan gaan en staan waar hij wil en zelfs een avontuurtje links of rechts behoren dan nog steeds tot de mogelijkheden.
Anna hoopt vooral op veiligheid en zekerheid met een gerenommeerd kunstenaar. “Als ik godsdienstig was,“ antwoordde ze, “zou ik nu ergens om bidden.” “Om wat?” vroeg Georg bijna angstig. “dat je iets wórdt, Georg. Iets heel belangrijks! Een grote kunstenaar.” Voor Georg ligt dat toch iets anders. Enerzijds moet hij ‘het juiste doen’, anderzijds zijn er misschien wegen om toch zijn vrije leventje te behouden. Zijn artistieke ambities bieden misschien wel een uitweg. De Hongaarse Jood Eister wil hem daarbij helpen en introduceert hem bij een invloedrijke vriend aan het hoftheater. Georg schommelt tussen gevoelens van wanhoop over het te volgen pad en blij zijn om de zwangerschap. Niet enkel Anna heeft hij lief. Er is ook nog Else, de dochter van de rijke Joodse familie Ehrenberg en ook al smoorverliefd op Georg. Terwijl in Engeland de sufragettes strijden voor vrouwenrechten is het in Wenen de jonge Therese Golowski die als een van de leidende figuren van de sociaaldemocratische partij de rechten van de vrouw met hand en tand verdedigt, redevoeringen houdt bij mijnstakingen en opgepakt wordt door de politie. Ze brengt Georg en zijn entourage danig in verwarring door haar zelfstandigheid en intelligent politiek bewustzijn.
De rijke Joodse bovenlaag van de Weense samenleving die toonaangevend is in zowel de kunstenaarsscène als in de zakenwereld krijgt steeds meer te lijden van verborgen antisemitisme. Het is de tijd dat het zionisme opgang maakt al verdeelt dat ook zowel Joden als niet-Joden. Sommige Joden proberen te assimileren om zo een weg te vinden uit een groep die door velen met minachting wordt bekeken. Het zich laten dopen in de Kerk was voor veel Joden een manier om veiligheid te zoeken, om als het ware te zeggen “ik hoor bij jullie”. Het gedrag van de Joden prikkelt Georg. “Waar hij ook kwam, hij ontmoette alleen maar Joden die zich schaamden dat ze Joods waren, of Joden die er trots op waren en bang waren dat een ander zou kunnen denken dat ze zich schaamden.”
De weg naar buiten kan ook gelezen worden als ‘de weg naar de vrijheid’ wat Georg betreft. Het is niet alleen een pijnlijk liefdesverhaal maar vooral een vertelling over de Weense bourgeoisie ten tijde van het fin de siècle. Die loopt hoog op met zijn open geest, zijn liberaal gedachtegoed en de nieuwe morele normen, maar als puntje bij paaltje komt zijn ze toch zeer hypocriet bij het fatsoenlijk behandelen van de medemens. Wat er gezegd wordt is niet altijd wat er wordt gedacht. Erg ingewikkeld is het verhaal van de liefde van Georg en Anna niet maar vooral wat er rond gebeurt is belangrijk. De manier waarop de personages denken en zich gedragen. Met deze roman geeft Arthur Schnitzler kritiek op het feit dat de upper-class in het Wenen van het fin de siècle meer geeft om de maatschappelijke tradities dan op het volgen van gevoel. Maar de voldoening die het volgen van wat zijn hart ingeeft brengt, heeft in het verhaal van Georg, wel een brute ongevoeligheid voor de gevoelens van Anna tot gevolg. De hele roman ademt de verveling van een generatie die zijn tijd verdoet in koffiehuizen waar vooral gepraat wordt om te praten, waar jonge kunstenaars vooral doen alsof ze iets doen, de culturele decadentie aan het begin van de twintigste eeuw en de minachting van de bourgeoisie voor wie niet tot hun klasse behoort.
De roman is prachtig uitgegeven met een cover in Jugentstil wat volledig klopt met de tijd waarin het verhaal zich afspeelt. Een voorwoord van Arnon Grunberg en een nawoord en duiding van Jef Rademakers geven een extraatje aan deze uitgave.
—
Eerder verschenen op Boekensite.gent
