Verdwaald in nachtmerries
[Recensie] Franz Kafka (1883-1924), bekend van klassiek geworden verhalen als De Gedaanteverwisseling (1915) en Het Proces (1925), geldt als één van de belangrijkste auteurs van de twintigste eeuw. In zijn nachtmerrieachtige verhalen staan vaak machteloze hoofdpersonen centraal, die veroordeeld worden zonder te weten wat ze hebben misdaan, en wiens wanhopige ontkenning van hun schuld als bewijs daarvan wordt gezien. Hoewel hij bij leven enkele werken publiceerde, verschenen zijn bekendste – en onvoltooid gebleven – romans posthuum. De waardering voor zijn werk kwam dan ook na zijn dood.
Nalatenschap
De romans en novellen vormen echter maar een klein deel van zijn nalatenschap. Kafka’s oeuvre bestaat voor het grootste gedeelte uit literaire fragmenten, schetsen, onvoltooide scènes en beknopte bespiegelingen. Deze zijn vaak niet langer dan één pagina, en breken niet zelden midden in een zin af. Een selectie van die fragmenten, vertaald door Ard Posthuma, is onlangs verschenen bij uitgeverij Koppernik onder de titel In het labyrint. Het is een toegankelijke inleiding in dit, nog nooit eerder in het Nederlands vertaalde, deel van Kafka’s werk. Het is een aanrader voor liefhebbers van zijn werk én geïnteresseerde nieuwelingen die terugdeinzen voor diens vuistdikke verzameld proza.
Kenmerkend
De fragmenten in In het labyrint zijn stuk voor stuk kenmerkend voor Kafka’s stijl. Zijn zinnen zijn droog en zakelijk, vaak een lange aaneenschakeling van verschillende observaties, gescheiden door komma’s. Kafka’s afstandelijke manier van vertellen maakt het onderwerp van zijn bespiegelingen des te indringender, want die zijn veelal absurd en wekken een onderhuids ongemakkelijk gevoel op. Een goed voorbeeld is het fragment met de titel De vrije wand (de titels zijn overigens niet van Kafka zelf), dat als volgt begint:
“Het was geen gevangeniscel, want de vierde wand was geheel open. Het idee dat ook deze vierde wand dichtgemetseld was of kon worden was afschuwelijk, want dan bevond ik mij, gezien de afmetingen van de ruimte die precies een etre diep was en maar een klein stukje hoger dan ikzelf, in een rechtopstaande stenen doodskist. Goed, voorlopig was hij niet dichtgemetseld, ik kon mijn handen vrij naar buiten steken en als ik me vasthield aan de ijzeren kram die boven uit het plafond stak, kon ik ook mijn hoofd voorzichtig naar buiten buigen, wel voorzichtig want ik wist niet hoe hoog boven de aardbodem mijn cel zich bevond.”
Absurde leefwereld
Het fragment is typerend voor de absurde leefwereld van Kafka’s personages: de ik-persoon is opgesloten in een ruimte die open is. Hoe of waarom de ik-persoon daar terechtgekomen is, zal de lezer – of de ik-persoon – nooit ontdekken. In zekere zin is dat ook onbelangrijk, waar het om gaat is het het beeld, het indringend overbrengen en opwekken van een gevoel.
Droom
Kafka’s fragmenten voelen vaak aan als een droom: wat gebeurt gebeurt, en is op dat moment volstrekt logisch, onvermijdelijk haast. Maar als de droom voorbij is, blijkt al het gebeurde onverklaarbaar. Wie zijn nagelaten verhalen erop naleest, verdwaalt keer op keer in een situatie zonder begin of eind, die elk moment een nachtmerrieachtige wending kan nemen. In het labyrint is een perfect gekozen titel voor deze verzameling fragmenten. Kafka’s wereld bestaat uit ontmoetingen en situaties die de hoop op het vinden van een uitgang elke keer een beetje meer doen doven.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
