Een tikkeltje moraalfilosofie en een snufje magie
[Recensie] Op zand gebouwd is de vertaling van de Engelse titel The Sandcastle, (1957) de derde roman van Iris Murdoch. Een bijzonder toegankelijk en vermakelijk boek met duidelijk herkenbare elementen van haar schrijfstijl. De setting is dit keer een school. In haar vorige boek – Vlucht voor de tovenaar (1956) – vormde de school alleen decor van de beginsituatie, nu speelt de school een belangrijke rol in de hele roman. De heerlijk beschrijving van de ‘public school’ is een belangrijk onderdeel van het leesplezier.
“Ze gaven uitzicht op een klein voortuintje en een ligusterhaag waarvan de blaadjes in de blakerende hitte slap neerhingen. De tuin lag aan een laantje waar de keurige halve villa’s als spiegelbeelden tegenover elkaar stonden. Het was een nieuwe woonwijk, modern van opzet en zeer goed gebouwd. Boven de rode daken en het kwijnende gebladerte van de bomen rees hoog in het dampige midzomer licht de neo-gotische toren van de St. Bride’s school, waar Mor hoofd van één der huizen was.”
In het kort komt de inhoud neer op buitenechtelijke relatie tussen twee mensen, de aantrekkingskracht van een ander leven, het ontsnappen aan een keurslijf en de vrije wil.
Het huwelijk van echtpaar Nan en Bill Mor zit in het slop en Mor is opgetogen wanneer er een schilderes opduikt met de naam Rain. Zij krijgt de opdracht een portret te schilderen van de ex-directeur van de school. Het lijkt alsof Mor betoverd wordt door haar verschijning, hij laat zich helemaal inpalmen door haar talent en haar flair. Het echtpaar heeft twee kinderen die een niet onbelangrijke plek krijgen in het verhaal. De twee hebben eigenaardige gewoontes en riten die uitstekend passen bij het magische element waar Iris Murdoch bekend om staat. De beschrijvingen daarvan zijn geweldig en roepen de sfeer op van vervlogen tijden van het oude Engeland met z’n kostscholen en strikte geboden, verboden en het schenden daarvan.
Nan mag dan slachtoffer worden van een echtgenoot die haar bedriegt, maar zij zal zorgen voor meerdere plotwendingen. Het is ijzersterk van Murdoch dat in dit boek de vrouwen een enorm krachtige rol krijgen toebedeeld, tijdens het lezen zie je niet hoe het verhaal zal aflopen. Van tijd tot tijd wordt het spannend met soms grappige en absurde passages. Ook in dit boek zit weer een schitterend verslag van een gebeurtenis die met water te maken heeft, wederom één van Murdochs vaste motieven. Dit keer met een auto. De oude Engelse auto’s zijn een onderdeel van het Engeland van de jaren ‘50 enstatussymbolen van de Britse middle- en upperclass. Murdochs verhalen spelen zich meestal af in de hogere sociale klasse, de personages bewonen vaak mooi ingerichte huizen met grote tuinen.
Tim Burke, een vriend van Mor is edelsmid en heeft een winkel. Geen keurige zaak met alles op z’n plek, maar een vertrek waarin een groot deel bestaat uit een soort uitdragerij waar alles door elkaar ligt. Vooral allerlei snuisterijen en sieraden die hij ergens voordelig op de kop getikt of gekregen heeft. Heerlijk om in rond te struinen en vormt een enorm contrast met de kostbaarheden die wel netjes in vitrines liggen. In de zaak vinden ook ontmoetingen plaats. Tim is politiek actief en wil Mor enthousiast maken voor een politieke functie. Om het verhaal nog wat spanning mee te geven heeft Tim een oogje op Nan en door de mooie sieraden is de link met een geladen sfeer al snel gelegd. Geniet van de glimmende edelstenen en andere prullaria. Wanneer je erover leest hoor je de geluidjes van de steentjes die tegen elkaar aankomen, erg sprankelend vooral wanneer er ook nog licht op komt. Zintuiglijk schrijven, dat doet Iris Murdoch en dat is één van de redenen waarom haar boeken zo’n genot zijn om te lezen.
Iris Murdoch schrijft ook een beetje ‘weird’, er gebeuren echt heel vreemde dingen. Wanneer je je van alles een voorstelling gaat maken, en dat gebeurt natuurlijk met lezen, verbaas je je in het begin, maar na meerdere boeken wordt verbazen herkennen en past het ineens precies bij de sfeer die Murdoch typeert.
Uiteindelijk wil ze het goede van de mens benadrukken. Na alle verleidingen waaraan een mens bloot komt te staan verschijnt, als een fee met een toverstafje, iemand met inzicht die een totaal ander licht op de zaak werpt en de makkelijke weg niet neemt, maar de middenweg zoekt. Het zijn processen waarin Murdoch de lezer meeneemt, prachtig verpakt in magie, humor en wat filosofie.
Dit boek heb ik ook weer met veel plezier gelezen, geen moment teleurgesteld, maar weer verrast door de levendigheid van het verhaal en de personages. Het is geen loodzware kost, integendeel, het boek laat zich zonder enorme inspanningen veroveren en eerlijk gezegd kijk ik uit naar haar volgende De Klok.
—
Eerder verschenen op Met de neus in de boeken
