Het goede tijd-schrijven
[Recensie] Tijd, een hele opgave. Om deze te volgen, te begrijpen en zeker om goed in te zetten. In tijd schrijven of sterker nog: tijd als gereedschap ‘gebruiken’ om mooie, sterke en pakkende verhalen te maken en vertellen, is een kunst op zich. Louis Stiller, onder andere oprichter van Schrijven Online, voormalig hoofdredacteur van Schrijven Magazine, auteur en schrijfdocent aan de Schrijversvakscholen van Amsterdam en Groningen, laat zien in Tijd. Hoe gebruik je tijd als instrument bij je verhaal? hoe je in deze kunst het beste stap voor stap voortgang kunt boeken. In vier kloeke hoofdstukken zoomt Stiller in op het gebruik van tijd, van Verhaaltijd: in welke tijd speelt je verhaal? en Hoelang duurt je verhaal? […] naar Tempo, ritme, vertragen en versnellen en Tijd op alinea- en zinsniveau. Als ervaren professional neemt de schrijver de juiste tijd om lezers en lezeressen, veelal schrijvers van verhalen, maar ook van scenario’s, podcasts en games (!), aan te spreken om de ‘ins en outs’ te leren van goed tijd-schrijven.
Belangrijke structuurles is: doel, thema en aanpak van een verhaal, boek, scenario, podcast enz. bepalen welke tijdstructuur je het beste kunt gebruiken. Een thriller vraagt om een ander tempo, ander ritme dan een romantisch verhaal. Karakters worden duidelijker als zij ook hun eigen tempo spreekzinnen hebben, uitweidend met meanderende zinnen. Of juist kort, bondig. Echt diep gaan we bijvoorbeeld over de spiralende tijd “als een kurkentrekker in de kurk” steeds verder een onderwerp ingaat door herbelevingen. Waar we ons ook bevinden in het schrijfproces, verhaal-, hoofdstuk- of zinsniveau, Stiller laat zien hoe je tijd als vriend/vriendin van je tekst en vooral je publiek kunt maken.
Alle stijlen en vormen?
Soms is het een grammaticaal-technisch onderwerp, vol haken, ogen en eigenaardigheden van onze taal (o.t.t., o.v.t. enz.) niet ieders cup of tea. Gelukkig grijpt Stiller regelmatig naar goede voorbeelden zoals 1984, Kroniek van een aangekondigde dood, In de ban van de ring, Harry Potter, van thrillerauteurs (Mag Sjöwall & Per Wahlöo o.a.), films (Pulp Fiction, inclusief de verhelderende tijdspuzzel) en van Nederlandse – meestal geïnterviewde – auteurs zoals Charles den Tex, Lize Spit, Murat Isik, Marieke Lucas Rijneveld, Jeroen Scholten van Aschat en Esther Gerritsen.
Om de reikwijdte van de lessen te kunnen doorgronden lijkt het soms of je ook alle aangehaalde boeken zelf gelezen/gezien moet hebben. Dit valt bij nader inzien erg mee: Stillers uitleg is zo concreet dat de leerpunten aankomen. Bijvoorbeeld dat korte verhalen zich eigenlijk moeilijk laten versnellen (of vertragen) en dat dit wel kan o.a. door bijvoorbeeld kortere zinnen te maken of te focussen op de beschrijving van lichaamstaal. Voorbeeld: een schaakpartij uit de Netflix-hit The Queen’s Gambit; scenarioschrijvers/regisseurs Frank en Scott:
”[…] weten vrijwel elk potje tot een enerverende scène te maken dankzij hun styling en de techniek van vertragen en versnellen. Zo gaat het verplaatsen van schaakstukken altijd razendsnel (actie!) maar de blikken die het hoofdpersonage Beth Harmon uitwisselt met haar tegenstander vertragen het tempo en zorgen telkens voor diepgang omdat je als kijker – die weinig van de schaakpartij zelf meekrijgt – uit die lichaamstaal moet afleiden wat er op het bord gebeurt. Gaat Beth winnen of verliezen?”
We leren over interne en externe flashbacks. De schoonheid van de witregel (met Gerrit Krol) of over vooruitwijzingen, zoals in Márquez’ Kroniek van een aangekondigde dood (inclusief analyseschema) en nog veel meer komt langs én wordt door Stiller behandeld.
Tijd bijna als onderwerp?
Bijzonder is als tijd zelf het belangrijkste structuurelement van een verhaal wordt: “Toen Amis na een lange researchperiode Time’s Arrow wilde gaan schrijven deed hij een ‘bemoedigende’ en belangrijke ontdekking, zo vertelde hij in een interview met The Guardian. Namelijk: als je een gruwelijk verhaal andersom vertelt, vertel je het verhaal van de menselijke hoop. ‘De pijl van de tijd blijkt de tijd van de rede of logica te zijn, zoals verwacht, maar ook de pijl van de moraliteit. Zet de bioscoop van het leven in omgekeerde volgorde en Hiroshima wordt in een enkel moment opgebouwd; geweld is goedaardig; doden staan weer op, het ziekenhuis is een martelkamer […].” Dit zet je aan het denken, terwijl je ook technisch moet denken; waarom een verhaal in de onvoltooid verleden tijd het beste geschreven kan worden en wanneer juist niet.
Probeer dit vooral wél thuis en laatste zin…
Wat het eigen karakter van het boek verder versterkt zijn de schrijfoefeningen op het einde van ieder hoofdstuk. Sommige daarvan zijn echt gericht op werk van lezers:
‘’Print een recent verhaal, toneelstuk of scenario en houd marges breed. Noteer in de marges de tijd waarin de gebeurtenissen zich afspreken. […] Kijk vervolgens zorgvuldig naar je tekst: is duidelijk wanneer wat gebeurt? Raakt je publiek niet in de war?” dan weer: ‘Schrijf een alinea drie keer, maar telkens met drie soorten ritmen in je achterhoofd: eerst met langzaam ritme (ambient muziek, kalme klassieke muziek), daarna met een vloeiend en strak ritme (popmuziek, blues) en vervolgens met een opzwepend ritme (jazz, dance).”
Probeer dit vooral ook thuis, de effecten zijn even leerzaam als leuk!
Tijd. Hoe gebruik je tijd als instrument voor je verhaal? het tweede deel uit de reeks De literaire gereedschapskist is een verdere uitwerking van thema’s uit de veel gelezen De schrijfbibliotheek. Ook dit werk van Stiller zou iedere zichzelf respecterende schrijver van wat dan ook op zijn of haar bureau moeten hebben staan. Als naslagwerk, om mee te oefenen, voorbeelden te zien (er staan bijna alleen goede voorbeelden in, dat motiveert.
En dan zou je telkens eigenlijk even de laatste zin van het boek moeten lezen, een onbewuste samenvoeging van Verweys ‘Beidt uw tijd’ en ‘Duur uw uur!’ (‘Wacht je tijd af’ en ‘Hou vol’; klok van de Beurs van Berlage) een les voor schrijvers en lezers: ‘Gebruik de tijd goed.’ Koop dit boek dus, vóór Sint en Santa weer naar warmere oorden vertrekken.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
