Boodschappers tussen hemel en aarde
[Recensie] We zien ze vliegen, rondstruinen, zwemmen of broeden. Ook horen wij ze in zwermen of alleen in bomen, bij het ochtendkrieken of juist tegen het vallen van de avond. Sinds mensenheugenis bevolken zij onze luchten, wateren en velden. Vogels, boodschappers tussen een spirituele, bovenaardse wereld en onze natuurlijke wereld, in sommige culturen voertuigen voor overleden zielen. Of brengers van blijde boodschappen of waarschuwingen, symbolen van kwaliteiten (de vreedzame duif, een doodbrengende raaf, de trotse pauw), het noodlot, het weer. En verder praktisch: het wel of geen echtgenoot kunnen vinden of zelfs de dagprijs van graan. Voor erg veel zaken binnen, tussen en buiten mensen zijn vogels betekenisvol geweest in vele tijden en culturen. Veel van deze kennis hierover is in spreekwoorden en zegswijzen nog vindbaar, nog meer hiervan is opgegaan in specialistische kennis en deels overgeleverde rituelen en tradities rond vogels. Daarmee dus praktisch verdwenen uit de leefwereld van de gemiddelde Laaglander.
Een kloek boekwerk
Gelukkig is er sinds kort een Nederlandstalig encyclopedisch werk over de betekenissen van onze gevleugelde vrienden en vriendinnen voor onze cultuur. In Historia Naturalis: de avibus. Vogels in de cultuur (in de gelijknamige reeks) laat Marcel de Cleene zien hoe belangrijk vogels voor mensen zijn (geweest). De emiritus hoogleraar laat overtuigend zien hoe 40 vogelsoorten beginnend met aalscholvers via fazanten, leeuweriken, patrijzen eindigend met zwaluwen en zwanen in Eurazië, Amerika en andere gebieden hun invloed hebben gehad op (oude) Proto-Europese volkeren en (Kelten, Romeinen, Grieken, Germanen) en ook op Arabische en Aziatische volkeren. Met de talrijke, mooie ingekleurde gravures uit Histoire Naturelles van Georges Louis Leclerc de Buffon (1707 – 1788), Hoofd van de Koninklijke Tuinen, “Encyclopédiste”, natuuronderzoeker, levert dit een boekwerk van een kloeke 300 pagina’s op dat de naam “Encyclopedie” waardig is.
Interessante lemma’s met vaste rubrieken, zoals vogels in symboliek, heraldiek (kennis en kunde van wapenemblemen, vlaggen enz.) in rituelen, mythologie en devotie, in magie en volksgeloof, zielendieren, de taal; wat nog niet in een van de eerdere categorieën is gevangen, komt wij onder de ‘Weetjes’ tegen.
Cultura Ornithologicae?
Opvallend is dat veel vogels twee of zelfs meer tegengestelde betekenissen in de loop der tijd met zich mee zijn gaan dragen. Zo is de pauw bijvoorbeeld enerzijds symbool van ijdelheid, anderzijds van het lichaam van Christus, omdat pauwenvlees onbederfelijk zou zijn, aldus kerkvader Augustinus van Hippo. Aristoteles, oervader aller Westerse biologen was ook al overtuigd van de bederfelijkheid van pauwenvlees. Verder weg verscheen de Boeddha in de beeldhouwkunst als pauwenkoning op een pauwenrug en legde men in de Middeleeuwen pauwenveren in het kinderbedje zodat zij gemakkelijker eerste tandjes zouden kunnen krijgen.
Je gaat je afvragen: en hoe kunnen zoveel verschillende gedaanten/gebruiken/betekenissen worden gegeven aan één vogel? Uit de zee aan feiten, inzichten en bronnen (o.a. Plinius de Oudere, Plutarchus) geeft De Cleene ook verklaringen over hoe zo’n ontwikkeling van associaties, gebruik en waardering van vogels kan zijn gelopen. In het geval van de pauw, vandaag de dag in de Lage Landen vaak negatief cultureel gebruikt zoals in ‘Zo trots als een pauw’, schetst De Cleene de volgende ontwikkeling:
“In hun thuisland, Indië, hebben pauwen steeds een positieve weerklank gehad. Zo rijdt onder meer de hindoegodin Sarasvati op een pauw, en zit de hindoegod Indra op een pauwentroon.(….) In China nam men de positieve interpretatie over uit Indië, en werd de pauw zelfs een embleem van de Ming-dynastie (1368-1644). (….) In het westen was hij tijdens het vroege christendom een symbool van vernieuwing en verrijzenis. (….) Later gingen christelijke zedenpredikers tekeer tegen allerlei zintuiglijke genoegens, en beschouwden ze de schoonheid van de pauw als een sluwe dekmantel om zijn minder aantrekkelijke kantjes weg te moffelen, met name zijn lompe pas, lelijke poten en schrille schreeuw.”
In de zeventiende eeuw blijkt dan de lange baltstijd van de pauw reden te zijn het dier af te beelden als symbool van luxuria, onkuisheid, lust of wellust.
Op deze gedegen manier geeft De Cleene ook inzicht in hoe verschillende gebruiken en betekenissen in elkaar zijn gegaan: “Het antieke volksgeloof dat pauwenbloed demonen zou verdrijven werkte nog door in het christendom.” Zie o.a. de regelmatige verschijning van de pauw op schilderijen van de geboortegrot van Christus. Ook de actieve praktijk om dominante symbolen zoals vogels, hun verschijning en gedrag binnen inheemse religies te integreren in het christendom door deze te identificeren als christelijke symbolen (zie o.a. onbederfelijke pauwenvlees).
Het doet een beetje denken aan het Indiase verhaal van drie blinden die voor het eerst een olifant ontmoeten, waarbij de een de poten, de tweede de oren en de derde de staart beschrijft. Iedereen haalt iets anders uit de vogel, al naar gelang perspectief en belang.
Twee werelden?
Uit deze ´encyclopedie´ rijst het beeld op dat mensen en hun culturen alles wat ze wilden, waarop hoopten of wat ze vreesden, projecteerden op deze wezens tussen hemel en aarde. Hun behoren tot twee werelden heeft mensen onbewust uitgenodigd de betekenissen en bijna antropomorfe eigenschappen van vogels en hun gedrag verder creatief uit te bouwen. Wellicht vanuit een dieper collectieve wens deel uit te maken van ook een andere wereld dan die van de zintuigen? Dit brengt ons ook terug naar de ‘oer’-betekenis van het woord cultuur, het bewerken van dat wat natuurlijk voor handen is.
Marcel de Cleene geeft met Historia Naturalis: de avibus. Vogels in de cultuur een heerlijk overzicht, dat je moeilijk weglegt als je er eenmaal aan bent begonnen. Want plots zit je in historische, zelfs mythische tijden en vliegt een donderdagmiddag in twee vleugelslagen voorbij. Maar dat kan natuurlijk ook aan deze vogel liggen.
Boek en auto als gebrekkige kennisdragers?
Is dit nu een perfect boek? Het boek als kennisdrager en daarmee overbrenger en vooral de Encyclopedie, heeft soms ook iets van een auto, die ons fysieke lichaam overbrengt. Op het moment dat je de garage verlaat, is de waarde ervan al gedaald. Geen paniek: zo hard als bij een auto gaat het bij dit mooie, ook fijn aanvoelende en welriekende boek – unique selling points ten opzichte van e-readers! – natuurlijk niet. Wél mis ik iets: nergens staat de naam van de mythische Aziatische, oorspronkelijk hindoeïstische adelaar Garuda, vooral bekend uit het wapenschild van de Republiek Indonesië. Bij de arend staat wel vermeld dat deze belangrijk was voor de hindoeïstische goden Indra, Vishnoe en Agni. Het ontbreken van één naam is in een herdruk wellicht inpasbaar (te vergelijking: de delen over kruidengeneeskunde en planten uit deze boekenreeks zijn al aan hun herdruk toe, dus…). Boeken zijn gelukkig niet op alle belangrijke punten net als auto’s.
Geeffeesten
Historia Naturalis: de avibus. Vogels in de cultuur is eigenlijk de grote broer of zus uit hetzelfde ‘nest’ De vogel en de componist. Vogelzang als inspiratiebron van Fernand Rochette, die specifiek de betekenis van vogelzang voor de Westerse klassieke muziek beschreef en van luistervoorbeelden voorzien.
Wie beide boeken leest, kijkt – en luistert – nooit meer hetzelfde naar deze gevleugelde mede-creaturen en krijgt zelf bijna vleugels. De geeffeesten van Sint-Nicolaas en Kerst komen eraan, dus: wat let je?
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
