Een noodzakelijk boek om te lezen
[Recensie] Walter Kempowski schreef maar liefst tien boeken die tot de serie Das Echolot behoren. In twintig jaar verzamelde hij een enorme hoeveelheid aan brieven, dagboeken en memoires waarin de Tweede Wereldoorlog werd beschreven. Door participanten, ooggetuigen en overlevenden. Alleen Zwanenzang 1945, het 10e en laatste deel, werd in het Nederlands vertaald. Dit boek beslaat het einde van de oorlogsperiode dat zowel gruwel als vrijheid bracht.
Dit document is opgedeeld in drie delen: 20-25 april, 30 april en 8-9 mei in 1945. Ieder deel begint met een tekst uit de bijbel en een citaat. In het eerste deel proef je meteen de wrange smaak van oorlog. Alhoewel Hitler op 20 april 1945 zijn verjaardag vierde, was er in zijn directe kringen geen sprake van een feeststemming. De Russen stonden voor de deur, de Duitse legerleiding was bang. Maar ook de bevolking was dat. Toch geloofden nog vele nazi’s in de overwinning en gedroegen zich ook dusdanig. Vanuit het perspectief van Hitler en zijn staf voel je de bedompte stemming. Vanaf dat moment gaat het alleen maar bergafwaarts. Je leest over de gruwelijkheden, de wanstaltige en mensonterende gebeurtenissen. De manier waarover daar gesproken wordt, soms zonder emotie, koud en berekenend is indringend. Om kippenvel van te krijgen.
Zowel van Duitse als van de geallieerden kant lees je dagboekpassages, verslagen en brieven met betrekking tot de belangrijkste momenten in genoemde fase uit de Tweede Wereldoorlog. Dit geeft een zeer objectieve en persoonlijke kijk op deze heftige periode. Ongeacht van welke kant het wordt opgetekend, het is bijzonder heftig wat je onder ogen krijgt.
Buiten de kopstukken die iedereen wel kent uit de geschiedenisboeken en documentaires komen ook gewone mensen aan het woord. Ook zij hadden op de een of andere manier een aandeel in de oorlog. Journalisten, secretaresses. Militairen en politici. Vluchtelingen en krijgsgevangenen, burgers en dwangarbeiders. Iedereen, maar dan ook iedereen krijgt een platform en levert een bijdrage aan dit boek. Hierdoor wordt hun verslag een document van en voor iedereen. Of je nou Duitser, Rus, Brit of Amerikaan was. Dit een zaak die iedereen trof en nog steeds doet.
Behalve de razernij die woedde in die laatste dagen gebeurde er nog iets heel belangrijks. Namelijk de ontmoeting tussen het Russische en Amerikaanse leger aan de Elbe. Een historisch moment met verstrekkende gevolgen. Niet kort daarna treft Hitler met Eva Braun de maatregelen voor hun laatste avondmaal. Bizarre fragmenten. Op 8 en 9 mei wordt in landen die werden bezet de bevrijding gevierd. In een kort tijdsbestek gebeurde er enorm veel. Chaos en ontreddering, vastbeslotenheid en laatste stuiptrekkingen kenmerken de laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog.
“Berlijners! De oorlog is afgelopen, Berlijn ligt in puin, maar niemand zal nu het hoofd laten hangen. De maand mei blijft gewoon bloeien, ook boven de ruïnes. Uit de chaos zal weer orde ontstaan. Ons verscheurde, ontwortelde en op een dwaalspoor gebrachte volk zal zich op de bodem van het recht weer vrij en veilig voelen.” Erich Weinert, 25 april 1945. Blz. 239.
Toen ik zestien was kwam ik voor het eerst in Berlijn. Samen met mijn oma mocht ik mee naar haar familie, zij was van Duitse komaf. Het was 1985. Dat bezoek maakte enorme indruk want ik wist natuurlijk alles van de oorlog en wat er in de familie was gebeurd. Toen ik daar stond met de muur nog intact, de scheiding tussen Oost en West -rijk en arm-, drong het allemaal nog niet tot me door besef ik nu. Ik was niet bezig met het begrip vrijheid of hoe anders het had kunnen aflopen.
Vorig jaar zomer was ik weer in Berlijn, ditmaal met mijn zestienjarige dochter, precies 75 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog. Voor het eerst kwam ik in ‘Ost’ en kon ik lopen waar het toen ondenkbaar was. Restanten van de muur en een enorm groot museum als getuigen van wat ooit was, wat er niet kon of mocht. Mensen maken nu een selfie bij de muur terwijl ze misschien wel op een ondergrondse tunnel staan, of op een herdenkingsplaat die een mislukte vluchtpoging markeert. Ze staan er niet eens bij stil, niet bewust.
Tot op de dag van vandaag zijn de gevolgen van wat je in Zwanenzang 1945 leest zichtbaar in die prachtige en vooral gemoedelijke stad. Veel plekken staan ook vermeld in het boek.
Dit verslag leest niet als een leesboek maar is eerder een soort van dagboek, geschreven/verteld door meerdere mensen die telkens kort aan het woorden komen. Het is soms onverwacht poëtisch en dan weer snoeihard en kil. Te allen tijde is het duidelijk, chronologisch en goed leesbaar. De uitgebreide research is overduidelijk en komt nogmaals tot uiting in de indrukwekkende bronnen- en registerlijst.
Ik vond het boek een opgave, het was met tijden echt even doorzetten. Toch geef ik het vijf sterren. Dit vanwege de uitzonderlijk gedetailleerde verslagen, de goede leesbaarheid en logische opbouw. Vooral ook omdat het met vlagen ontzettend persoonlijk en indringend is. Ik geloof niet dat ik ooit dichter bij een vertelling ben geweest die zó allesomvattend is. Dit maakt Zwanenzang 1945 tot een noodzakelijk te lezen boek.
—
Eerder verschenen op Perfecte Buren
