Verradersgeld
Dit is voor mensen vandaag denk ik de meest heldere term voor ‘kopgeld’: de naam voor de premie die de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog in ons land uitloofden voor het aanbrengen van een Jood. Je kon daar f 7,50 mee verdienen, omgerekend € 60,-. Er waren tal van individuele Nederlanders die van deze regeling – dankbaar – gebruik maakten om zo wat ‘bij te verdienen’. De Duitsers riepen een speciale afdeling in het leven om de resterende Joden, die er na alle razzia’s en maatregelen nog waren overgebleven, te pakken te krijgen: de Colonne Henneicke.
Reeds op 24 augustus 1940 werd in een Duits rapport gezegd: “De actie tegen de Joden is in voorbereiding en zal in de naaste toekomst worden uitgebreid, en wel tot de arisering” (p. 20). De anti-Joodse maatregelen maken in snel tempo duidelijk welke kant het opgaat: registratie, legitimatie met de J in het persoonsbewijs, razzia’s, Joodse Raad, een roofbank en verhuisbedrijf Puls krijgen Joden in hun vernietigende greep.
Ook de Hollandsche Schouwburg en de daar tegenover gelegen crêche – waar zo’n 600 kinderen zijn gered – worden genoemd. Jammer dat het boek op dit punt niet is geactualiseerd: hier had de vestiging van het Nationaal Holocaust museum genoemd dienen te worden.
Anonieme tips
Veel aandacht is er voor de organisatie en werkwijze waarop Joden worden opgepakt. Westerbork wordt een doorgangskamp en zo wordt Nederland ‘judenrein’ gemaakt. Voor wie deze geschiedenis een beetje kent, bevat het boek op dit punt geen nieuws en toch raakt de geraffineerde werkwijze van de Duitsers je weer. In het voorjaar van 1943 werd de jacht op de dan nog overgebleven Joden ingezet en werd het ‘kopgeld’ ingesteld. Himmler zei in oktober 1943: “Wij hebben de moeilijke beslissing genomen dit volk van de aardbodem te laten verdwijnen” (p. 37).
Het is echt Judasgeld dat de jodenjagers ontvangen: “De Colonne Henneicke dankt een belangrijk deel van zijn effectiviteit aan verraad en anonieme tips” (p. 79). Het waren ook vaak ‘gewone’ Nederlanders die een Jood aangaven. Ik vraag mij af of er ooit onderzoek naar déze mensen is gedaan, al is het nu te laat omdat ze amper meer in leven zijn. Wat heeft een mens toch bezield om voor f 7,50 iemand – ook kinderen – aan te geven terwijl je op z’n minst kon weten dat hen een duister lot boven het hoofd hing?
Jodenjagers
De typering van de ‘beroepsmatige’ jodenjagers is weinig verheffend. Ad van Liempt laat zo hier en daar zijn persoonlijke gevoelens blijken in de cynische en wat (ver)oordelende toon over deze lieden. Hij beschrijft van een aantal mensen hun achtergrond, hun levensomstandigheden en hun werkwijze. Vele concrete gevallen van verraden Joden komen zo in dit boek ter sprake. Ook de inval in ‘t Hooge ..Nest komt even aan de orde. De conclusie van Ad van Liempt luidt dan ook: een “… weinig fijnzinnig milieu van NSB-ers, die na jaren armoe en steuntrekken opeens flink zijn gaan verdienen en nu ook flink kunnen bijverdienen” (p. 190 – 191).“Het gaat om mannen van rond de veertig, maatschappelijk mislukt, bijna allemaal lid van de NSB, de meesten zwaar antisemiet, met allerlei menselijke trekjes, maar bereid heel ver te gaan om hun opdracht te vervullen”(p. 366).
Interessant is het hoofdstuk Wat wisten de jodenjagers?, waar de conclusie is dat zij wellicht niet tot in detail wisten wat er met de Joden in concentratiekampen gebeurde maar wel met grote zekerheid konden vermoeden dat zij daar minimaal een slechte tijd tegemoet zouden gaan met de – wrede – dood als noodlottig gevolg.
Intrigerend zijn de hoofdstukken over de berechting waar direct na de oorlog veel werk van werd gemaakt en de spijtbetuigingen van jodenjagers. In hoeverre die spijt oprecht is of met het oog op strafvermindering werd geuit, is moeilijk uit te maken. Het heeft een hoog gehalte van “wir haben es nicht gewuszt”.
Ad van Liempt is zich bewust van de impact van dit boek en heeft vanwege de privacy achternamen gefingeerd. De eerste druk verscheen in 2002 en de zevende druk kwam uit in 2024; deze heeft enkele correcties en actualiseringen ondergaan. Een belangrijk boek dat de vinger legt op een gevoelige plek uit onze Nederlandse geschiedenis.
Ad van Liempt was onder andere journalist bij het NOS journaal en één van de grondleggers van het tv programma Andere Tijden. Hij was met Loe de Jong eindredacteur van de tv serie De oorlog en publiceerde Hier is het gebeurd. Duitsland, De roaring Fifties en Gemmeker.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
