Meesters van ritme en licht
[Recensie] Waanders Uitgevers slaagt er regelmatig in om van haar uitgaven een kleinood te maken. Nog niet zolang geleden verscheen de publicatie over het werk van kunstenaar Caroline Hofman, Esthetiek van de stilte. Ze werkt ruimtelijk in papier en karton. Opvallend is de dubbele cover van het boek. Met uiterste precisie zijn de zwarte binnencover en de witte buitencover met behulp van een lasertechniek uitgesneden. Over elkaar liggend vertonen ze een spel van ritmiek en structuur, schaduw en licht. Ik moest aan dit boek denken toen ik Lothar Wolleh ziet Jan Schoonhoven in handen kreeg. Het is de catalogus bij de tentoonstelling in Museum Prinsenhof die Melissen cureerde. Hierbij refereert de preegdruk-cover aan werk van Schoonhoven (1914-1994). Door op de drukplaat een reliëf aan te brengen en deze daarna op papier te drukken ontstaat in het papier eveneens een reliëf. Het boek heeft als thema de vriendschap tussen Wolleh en Schoonhoven en laat hun artistieke verwantschap zien. Het woord ‘zien’ in de titel heeft een diepere betekenis: Wolleh kijkt Schoonhoven in de ziel!
Kunsthistoricus Antoon Melissen schreef voor deze uitgave het essay Delft op het netvlies. Hij werkt daarenboven aan de oeuvrecatalogus van de reliëfs van Schoonhoven en een monografie over Wolleh. Melissen laat je ontdekken dat ritme en licht bij beide kunstenaars een rol speelt. De ondertitel van de publicatie die hoort bij een tentoonstelling van het werk van Wolleh en Schoonhoven in Museum Prinsenhof in Delft is niet voor niets Meesters in ritme en licht.
Verbinder
De Duitse Lothar Wolleh(1930-1979) was een prijswinnend reclamefotograaf voor merken als Luxaflex en Volkswagen. Hij vond zijn artistieke thuis in Düsseldorf, de geboortegrond van de ZERO-beweging. “Kunstenaars wilden na de oorlog weer op nul beginnen. Ze lieten zien dat je ook met licht kon ‘schilderen’, dat reflectie, vibratie en andere materialen even verlokkend konden zijn als olieverf en marmer,” schrijft Melissen. Wolleh barstte altijd van de ideeën. Zo wilde hij kunstenaars portretteren binnen een straal van honderd kilometer rond Düsseldorf. Tussen 1963 tot aan zijn dood waren dat er meer dan honderdzestig. De eerste was Lucio Fontana, de pater familias van ZERO. Maar ook kunstenaars als Niki de Saint Phalle, Bram Bogert, Joseph Beuys, Günther Uecker, Otto Piene, René Magritte, Gerhard Richter, Armando, Jan Henderikse en Jan Schoonhoven. Hij wilde in de foto’s laten zien wat voor personen het waren. Het resulteerde in iconische portretten. Het nieuws van zijn project verspreidde zich als een lopend vuurtje. Logisch, want kunstenaars konden best wat propaganda voor hun werk gebruiken en foto’s pasten daar perfect bij. Kunstenaars gingen zelf ook aan het werk met de foto’s die Wolleh hen toezond. Fontana perforeerde ze, Uecker schildert er op of slaat er spijkers doorheen. Wolleh werd zo een verbindende figuur tussen allerlei kunstenaars.
Ontmoeting
In 1968 ontmoetten Wolleh en Schoonhoven elkaar voor het eerst in Delft, bij Schoonhoven thuis. Schoonhoven had in het begin van de zestiger jaren bekendheid gekregen met zijn witte reliëfs van papier en karton. Hij werkte bij de kadastrale dienst van de gemeente en werkte ’s avonds aan de keukentafel aan zijn kunstwerken. Zijn woning was ook een ontmoetingsplaats voor kunstenaars. Schoonhoven had in 1967 op de prestigieuze Biënnale van São Paolo de twee prijs gewonnen. Het juryrapport sprak van “de meest sensitieve werken”. Als gevolg van deze ontmoeting in Delft (Wolleh was onder de indruk van de stad) werd een lijntje met Düsseldorf gelegd. Wolleh en Schoonhoven correspondeerden, ruilende kunstwerken en werkten aan gezamenlijke projecten. Schoonhoven bleef de uitgangspunten van Nul trouw. “De non-kleur was een constante, net zoals zijn voorliefde voor ritmes, rasters en het spel van licht en schaduw.” “Ze hadden NUL op het netvlies,” zei Caroline de Westenholz. De foto’s die Wolleh van Schoonhoven maakte zijn bijzonder. De openingsfoto in het boek laat hem zien bij hem thuis. Er is bezoek en Schoonhoven kijkt je aan. De volgende foto is een zelfportret van Wolleh. Prachtig is de foto de refereert aan de meester van het licht, de Delftse kunstenaar Johannes Vermeer: Schoonhoven voor het raam verwijst naar de Brieflezende vrouw in het blauw van Vermeer (1662-1664). Wolleh fotografeerde veel voor Schoonhoven en werd ‘betaald’ in reliëfs. Kenmerkend voor de foto’s zijn vaak het lage perspectief, de directheid, het licht.
Bijzondere ontdekkingen
Wolleh maakte voor kunstenaars ook bijzondere kunstenaarsboeken. Er staan er twee in deze uitgave afgebeeld: een over Uecker met een spijker in het midden, daterende uit 1970-1971, en een cassette met kunstenaarsportretten en negen multiples met werk van onder meer Beuys, Mack en Klapheck uit 1971. In het archief van Wolleh bevindt zich een vierkante kartonnen cassette met een boek met een door Schoonhoven gesigneerde reliëfdruk op de cassette en de omslag van het boek. Dit kunstenaarsboek dat Wolleh voor Schoonhoven maakte bevat portretten (de meeste worden voor het eerst gepubliceerd), foto’s van reliëfs, korte teksten van Schoonhoven, foto’s van het alledaagse leven dat Schoonhoven in Delft leidde. Je ziet hem aan het werk, wandelend en structuren en ritmes ontdekkend in Delft, maar ook een borreltje inschenken. Je ziet de vormovereenkomsten tussen de reliëfs en het ritmische patroon van de straatstenen, dakpannen, gevels die leiden tot abstracte autonome reliëfs en tekeningen. Waarschijnlijk was de productie van het boek te duur en is het bij dit ene exemplaar gebleven. Dit boek is in zijn geheel als eerste deel van de onderhavige uitgave opgenomen. De vormgeving van Lothar Wolleh ziet Jan Schoonhoven past naadloos op het kunstenaarsboek. De bovenste helft met de preegdruk is wit, net als de eerste helft van het boek (en dat is het kunstenaarsboek). De onderste helft van de omslag is grijs, net als het papier van het essay, de tweede helft van het boek. Wolleh maakte foto’s met een Hasselblad en daarom zijn de foto’s vierkant. Dit boek heeft dezelfde vorm. De werking van licht, ritme zie je in het werk van beide kunstenaars terug.
De tentoonstelling in Museum Prinsenhof in Delft is te zien tot 7 januari 2024. Vergaap je aan de abstract nagebouwde woonkamer van huize Schoonhoven en een (gereconstrueerde) installatie van Jan Schoonhoven uit 1965. Die werd nooit gerealiseerd, omdat de expositie waarvoor die bestemd was niet doorging: witte plastic kratten; je ziet meteen ritme, schaduw, licht. Wandel zelf eens door Delft. Misschien vallen je ook die dingen op die Schoonhoven zag.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
